Јалаҥай

Јалаҥай орустап .

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш јанында, Шиберти, Кульчук, Ануй деп суулардыҥ коолында, Тӱӱкейдиҥ тайгаларыныҥ колтыгында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 913—1014 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Кыш узун (ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ-кандык айдыҥ бажына јетире), кар-јут јаан тӱжет. Ортоайлык кышкы температура −19..-20 °С болот. Соок чаган айда тыҥыда тӱшсе, 35..40 °С кире бар. Јай кыска ла серӱӱн, јаан изӱ айдыҥ ортоайлык температуразы +15 °С. Чык-јуттыҥ кеми 450—500 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,2 м/с болот.

Аҥ-куштары

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.

Ӧзӱмдери

Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр..

Јери ле јолдоры

Јурттыҥ текши јери 298,37 га. Јалаҥай јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 3 км 390 м, тууразы кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 194 м. Јуртта 7 ором: Горькийдиҥ, Заводтыҥ, Колхозтыҥ, Куйбышевтиҥ, Ленинниҥ, Јииттердиҥ, Советский.

Јуртта эки агаш кӱр бар. Бирӱзи Ануй сууны кечире (узуны 85 м, Колхозтыҥ оромында), Шиберти суу кечире экинчизи (узуны 24 м, Советский оромдо)

Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 15,61 км. Јалаҥай јурт регионал учурлу «Чаргы-Оозы — Јалаҥый-Бажы — Экинур» деп (идентификационный темдеги 84К-123, узуны 47,4 км) јолдо турат. Јалаҥай јурт «Јалаҥай — Барагаш» деп регионал учурлу тегин грунт јолдыҥ башталганы(идентификационный темдеги 84К-8). Бу јолдыҥ узуны 25,8 км. Јалаҥайдаҥ Барагаш јаар 84К-8 темдектӱ, узуны 4,1 км јол јазалган болзо, ортозында 10 км тегин грунт јолло боочы ажып, узуны 11,1 км јолло Барагашка једер.

Јалаҥайга јетире тӧрт јолло једер арга бар: Улалу — Чаргы — Кӧкӧйӧниҥ боочызы — Чакырдыҥ боочызы — Јабаган — Келейдиҥ боочызы — Моты-Оозы — Јалаҥай; Улалу — Чаргы — Барагаш — Боочы — Јалаҥай; Улалу — Шабалин — Себиниҥ боочызы — Нефтебаза — Јоло — Јабаганныҥ боочызы — Экинур — Келейдиҥ боочызы — Јалаҥай; Алтай кырайдаҥ келзе: Јаш-Тура — Солонешный — Јалаҥай.

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1904 јылда мында церковно-приходской школ ачылала, иштеп баштаган.

Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 922 кижи болгон, олордыҥ 62 % орустар, 34 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ, јылкы, соок тумчукту, оок мал азырайт. Крестьян-фермер ээлемдер бар. Туризм.

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1966 ј., Ленинниҥ, 3А);
• Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи(1926 ј., Ленинниҥ оромы, 3Б).

Археологиялык

• Јалаҥыйдыҥ кезер тажы (1343);
• Ташта јурамалдар (1336);
• Јебрен јурт (орустап стоянка )(1392),
• Карама, эртепалеолит ӧй(1374);
• Мӧҥкӱсалгыш (1393).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Ар-бӱткендик

• Байлу туу;
• Јалаҥыйдыҥ боочызы, байлу;
• Тоҥмок суу.

• Вязников, А. Х.(08.03.1919—2002) — ӱредӱчи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Јалаҥайда школдыҥ директоры болгон педагогический иштиҥ ветераны (1998), Октябр Революцияныҥ орденин алган, Улалу каланыҥ тоомјылу кижизи, «За боевые заслуги» медаль, Орден Отечественной войны II степениле кайралдаткан;