Беш-Ӧзӧк

Беш-Ӧзӧк орустап пять долин.

Географиязы

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында , Бештиҥ суузыныҥ јарадында турат. Беш-Ӧзӧк деп тегиндӱ адабаган, беш тайганыҥ белтиринде, Беш ичинде турган јурт бийик сындарга курчадат. Јал-Мӧҥкӱнеҥ ле ала Сарлык, Кубаш, Шибее, Кӧдӱрге, Болчок, Куу-Којогор, Кыстарлуныҥ бажы, Кууберге, Арчынду туу. Тоотойдыҥ, Ӱстӱги ле Алтыгы Кӧдӧтиниҥ суулары. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1041 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы −19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы −35..-40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары

Беш-Ӧзӧктиҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу айдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке.

Ӧзӱмдери

Јурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость).

Јери ле јолдоры

Јуртта 8 ором: Кӧдӧтиниҥ, Октябрьский, Подгорный, Почталу, Советский, Тӧс, Шибертиниҥ, Э. Яимовтыҥ.

«Јабаган — Беш-Ӧзӧк — Чаргы-Оозы» деп регионал учурлу кӧӧлик јол Чуйдыҥ трагыныҥ 514,5 километринде ого бириге берет.

1965 јылда јурттыҥ ады Бешпелтирдиҥ ордына Беш-Ӧзӧк деп РСФСР-дыҥ Президиумыныҥ Јӧби аайынча солынган. Нениҥ учун дезе областьта эки тӱҥей атту деремне болуп калган. Бирӱзи Чамал аймакта, бирӱзи Шабалин аймакта, эки Бешпелтир.

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 683 кижи болгон, олордыҥ 96 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ аргачылар, агашла иштер. Туризм.

Тӱӱкилик

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (295). (1985 ј. Октябрьский, темдек јок)

Археологиялык

• Јебрен курган, мӧҥкӱсалгыш (158, 160, 165, 176, 192, 193, 234—236, 260, 263, 269, 281, 316, 328, 332, 349—351);
• Ташта јурамалдар. Петроглифтер (187, 188, 212, 230, 244, 245, 255, 265, 266, 274, 324);
• Кезер таш. Анохинниҥ музейинде. Инв.8667 (189);
• јалбак кайа (орустап стела).7 км јурттаҥ туура (186);
• Кезер таш. Шабалинниҥ краевед музейинде (190);
• Кезер таш. Јурттыҥ тӱштӱк јанында (194).

Ар-бӱткендик

• Шибее туу. Байлу(347,206);
• Калыҥ арал. Аржан суу (224);
• Тоҥулай. Аржан суу (225);
• Кара суу (226);
• Кӧдӱрге таш. Байлу (237);
• Кубаш, байлу туу (204).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

• Ойношев, В.П. (20.04.1960) билимчи, журналист, филология билимдердиҥ кандидады, АУ РА «Агентство по культурно-историческому наследию Республики Алтай» директоры. Туулу-Алтайдыҥ тӱӱкизи ле краеведениези керегинде 10-ноҥ артык бичиктердиҥ авторы ла соавторы. Алтай Республиканыҥ «Об охране объектов культурного наследия в Республике Алтай» деп Јасагыныҥ разработчиги, онойдо ок нематериальное культурное наследиедеп Россия Федерацияныҥ Јасагын бичииринде турушкан;
• Яимов, Э.Я. (1928) — журналист, јурттыҥ тоомјылу кижизи, Горно-Алтай автоном областьта јаҥар-кожоҥ јууп, магнитофонго бичип, радиоберилтелерде алтай јаҥарды кожоҥдойтон.