Кан-Оозы

Кан-Оозы
	Јурт
Кан-Оозы
	орустап Усть-Кан
	; Усть-Кан
	HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кан-Оозы
Јурт јеезе	Кан-Оозыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1876
Бийиги	1053 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗4934 кижи ({2021)
Ук-калыктар	орустар 42 %, алтайлар 54 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649450
АТТК-ныҥ коды	84235865001
МТТК-ныҥ коды	84635465101
Номер в ГКГН	0013534
	Кан-Оозы Москва Кан-Оозы (Алтай Республика) Улалу Кан-Оозы
	Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

Кан-Оозы орустап устье реки Кан.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Улужайдыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, тӧрт ӧзӧктиҥ белтиринде: (Чарас ичи, Јабаган ичи, Экинур ичи, Кырлык ичи), Кӧдӱргенниҥ суузы ла Чарыштыҥ суузы бириккенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1053 метрге бийик.

Климады

Кан-Оозы јуртта ортодо-соок климат. Јут-чыктыҥ кеми јаан. Кёпенниҥ бӧлӱгениле — кургак кышту, јылу јайлу, чыкту континентал климат. Климатлык јай кичӱ изӱ айдыҥ ортозынаҥ ала куран айдыҥ ортозына једет, кыш — ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ, кандык айдыҥ бажына јетире болот.

Кан-Оозыныҥ климады
Кӧргӱзӱ	чаг	кочк	тулаа	канд	кӱӱк	кизу	јизӱ	кур	сыг	ӱлӱ	кӱч	јаҥ	Јыл
Ӱстӱги бажы, °C	7,9	11,0	21,1	26,6	30,0	32,0	34,5	34,2	30,0	23,3	21,0	9,4	34,5
Орто бийиги, °C	−10	−9	−2,9	7,1	15,8	21,0	22,7	20,4	15,3	5,7	−4,1	−9,1	6,4
Орто температура, °C	−14,9	−14,6	−8,4	1,3	9,1	14,5	16,4	14,0	8,9	0,8	−8,4	−13,7	0,4
Ортолой јабыс, °C	−19,8	−20,1	−13,8	−4,5	2,5	8,1	10,1	7,7	2,5	−4,1	−12,6	−18,2	−4,6
Сыраҥай јабыс, °C	−44,3	−38	−36,1	−25	−13,6	−3,9	−1	−3,4	−10,5	−29	−45,8	−37,7	−45,8
Јут-чыктыҥ кеми, мм	17	16	20	39	72	70	83	76	59	55	36	24	567
Кайдаҥ алынган: Орто температура ла орто јут-чык

Аҥ-куштары

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.

Ӧзӱмдери

Бу тайгаларда мӧш, тыт, чиби, кайыҥ агаш ӧзӧт. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш кӧп ӧзӧт. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ..

Јери ле јолдоры

Јурттыҥ текши јери 755,22 га. Кан-Оозы јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 3 км 737 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 828 м.

Кан-Оозы Алтайда јаан јурттардыҥ бирӱзи, оромдоры 70, бастыра узуны ээлемдик тудумдарла кожо 61км 900 м. Жилищный фондтыҥ кеми 71,95 тыс. м², бир кижиге јадар јердиҥ кеми 12,86 м². Јурттыҥ ичинде регионал учурлу јолдыҥ узуны (7,4 км), тегин јолдордыҥ узуны (43 км 250 м). Кӧп саба јолдордыҥ ӱсти асфальтбетон (гравий).

Кан-Оозы регионал трассада турат «Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Кан-Оозы — Талду — Карагай — граница Казахстанныҥ» кыйузында (идентификационный темдеги 84К-121, узуны 257,600 км).

«Кан-Оозы — Коргон» деп јолдыҥ башталганы (идентификационный темдеги 84К-109, узуны 63,055 км). Кан-Оозынаҥ ары 6 км асфальт. Оноҥ ары јол сай-ташла јазалган.

Кан-Оозынаҥ ала Коргонго јетире талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиги 386 метрге башка (1012—626=386 м) Келтеҥиниҥ ӱстӱги бажы — 6,5 %, орто келтеҥи — 1,5 %. Бу јолдын Топчыган, Јаан Кайсын, Бичей, Мӧштӱ, Јоргол, Кӧдӱрген, Кӧмир, Кума, Чарыш, Тӱрген, Коргон деп суулары кечире 11 кӱр бар. Анайда ок «Кан-Оозы — Кара-Суу» деп јолдыҥ башталганы (идентификационный темдеги 84К-110, узуны 6 км). Кан-Оозы «Солонешное — Кан-Оозы» деп трассаныҥ учы (идентификационный темдеги 84К-96, Республика Алтайда узуны 55,997 км). Кан-Оозынаҥ канча айры јолдор чыгат: Коргон јаар, Чакыр јаар, Экинур јаар, Јабаган јаар, Кырлык јаарКӧдӱрген јаар.

Кан-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Республикан тӧс кала Улалу	210 км, 270 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	260 км 290 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	3900 км
Кӧксу-Оозы	120 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ	130 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	96 км

Тӱӱкизи

Јурт 1876 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
1939	1959	1970	1979	1989	2002	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
1838	↗2432	↘2429	↗2690	↗3022	↗3528	↗4123	↘4114	↘4061	↗4139	↗4317	↗4391	↗4542	↗4629	↗4691	↘4674	↗4784
2021
↗4934

Ӧрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет.

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 3528 кижи болгон, олордыҥ 42 % орустар, 54 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Инфраструктуразы

аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары;
орто ӱредӱлӱ школ;
балдардыҥ туразы;
кӱӱлик сургал;
культура байзыҥы;
аймактыҥ библиотеказы;
музей;
аймактыҥ эмчилиги;
стадион;
спортшкол;
ашкана;
пекарня;
конор тура;
магазин;
пилорама;
АЗС;
СТО.

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

Совет јаҥ учун тартышкандарга мемориал комплекс (1977 ј., Школдыҥ оромы);
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1967 ј., јоголгон);
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1970 ј.,Октябрьский ором, 85Г).

Археологиялык

Јебрен корум (1484, 1479, 1457, 1433);
Мӧҥкӱсалгыш (1344, 1357, 1361, 1420, 1485—1487, 1459—1461,),1 км Јер-Боочыда (1356);
Ташта јурамалдар (1456, 1464);
Јебрен тӱрк чеден (стадионныҥ јанында) (1458);
Палеолиттиҥ археологиялык кереези, куй ташта јебрен јурт (1462);
Алмысту-Боом, куй таш (1468), туристтерге комплекс иштейт;
Ойбок ӧзӧктӧ кезер таш (1432).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Ар-бӱткендик

Байлу туу;
Байлу аржан суу, Коргон јаар учында (1363);
Куй таш (1357).