Јар-Айыл (орустап Верх-Бийск) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезезине кирет.
Јурт | |
Јар-Айыл | |
---|---|
орустап Верх-Бийск | |
| |
HGЯO | |
Эл-тергее | Россия |
Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
Муниципал аймак | Турачак |
Јурт јеезе | Тоҥ-Тоштыҥ |
Тӱӱкизи ле географиязы | |
Бийиги | 370 м |
Климады | орто-континентал |
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
Эл-јонныҥ тоозы | |
Эл-јонныҥ тоозы | ↗465 кижи (2016) |
Ук-калыктар | орустар 84 % |
Окылу тил | алтай, орус |
Тоолорлу идентификаторлор | |
Телефонныҥ коды | +7 38843 |
Почтаныҥ индекси | 649151 |
АТТК-ныҥ коды | 84225870002 |
МТТК-ныҥ коды | 84625470106 |
Номер в ГКГН | 0606073 |
| |
Медиафайлдар Викискладта |
Јар-Айыл — чар, јар, јарат, орустап аил на берегу.
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Ӧӧн сууныҥ оҥ јарадында, Баланак деп јаан састыҥ јанында турат. Айландыра тудуш ла туй тайга, Сазапкы, Адыјок ло Веселая деп кырлар курчайт.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 370 метрге бийик.
Климады орто-континентал. Ортојылдык температура +1,2 °C, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °C, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм. Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30-35 градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту.
Аба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. ООк то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.. Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тарал.
Тайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба.
Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ..
Јуртта 15 ором: Јараттай, састу, Карагайлу, Гагаринниҥ, Ленинниҥ, Агашту, Промышленный, Ишмекчилердиҥ, Советский, Телецкий, Школдыҥ, Кузендердиҥ заимказы, Јараттай кош ором, агашту, Олјонныҥ јери. Орык јолдор, јойу ла атту јӱрер.
Јар-Айыл јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
Администрациялык тӧс јер Тоҥ-Тош | 11 км |
Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 27 км |
Республикан тӧс кала Улалу | 120 км |
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 210 км |
Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 130 км |
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
507 | ↗508 | ↘487 | ↘477 | ↘467 | ↘460 | ↗465 |
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 605 кижи болгон, олордыҥ 84 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон (чалкандулар, кумандылар, тубалар).
Окылу тил: орус, алтай.
Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.
This article uses material from the Wikipedia Алтай article Јар-Айыл, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ӧскӧзи кӧргӱзилбеген болзо, контентти CC BY-SA 4.0 лицензияла эдинерге јарар. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Алтай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.