Јурт Тӱҥӱр

Тӱҥӱр
	Јурт
Тӱҥӱр
	орустап Тюнгур
	HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кӧксу-Оозы
Јурт јеезе	Катандуныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1876
Бийиги	853 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘348 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 40 %,; алтайлар 58 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38841
Почтаныҥ индекси	649473
АТТК-ныҥ коды	84240845003
МТТК-ныҥ коды	84640445106
Номер в ГКГН	0154534
	Тӱҥӱр Москва Тӱҥӱр (јурт) (Алтай Республика) Улалу Тӱҥӱр
	Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

Тӱҥӱр орустап бубен.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ эдегинде, Кадынныҥ оҥ јарадында турат.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 853 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.

Аҥ-куштары

Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ.

Ӧзӱмдери

Айландыра тайгазы агашла бӱркелген, мӧш, кайыҥ, чиби, терек, тыт агаш ӧзӧт. Ак јалаҥдары кыралу, јайым телкем одорлу. Јакшы јылда мында кырада, маалада ла јердиҥ ажы јакшы тӱжӱм берет. Арка-туузы агашка бӱркеткен мӧш, тыт, чиби, кайыҥ, јодро, беле, каргана, ыргай агаш. Бийиктей кырларда кӧп сабазы тыт, чиби, јойгон, кайыҥ агаш ӧзӧт, суулардыҥ коолында јодро, тал, тайа, беле, ыргай, каргана, чычрана јайылган, элбек чӧл-јалаҥдарда мешке, јердиҥ јиилеги, уйкӧс, бороҥот, кызылгат, јодро. «Алтай Респубдиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер: кызыл тазыл, алтын тазыл, марал чечек. Сас јанында тайа, јыраа, тал, кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ.

Јери ле јолдоры

Јуртта 13 ором: Олјон, Набережная, Сухова, Береговая, Катунская, Нагорная, Полевая, Солнечная, Трактовая, Бирюзовая, Светлый переулок, Лучистый переулок, Горный переулок.

Тӱҥӱр јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Катанду	14 км
Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы	60 км
Республикан тӧс кала Улалу	380 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	440 км, 470 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4200 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ	300 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	270 км

Тӱӱкизи

Јурт 1898 јылда тӧзӧлгӧн. Павел Кузьмин деп кижи Тӱҥӱр сууныҥ бажында тура туткан, јурт эки туранаҥ башталган. 1926 јылда 50 айыл, 292 кижи болгон јуртта. 1918 јылда граждан јууныҥ ӧйинде В. И. Волков (актардыҥ экспедициязыныҥ войсковой старшиназы болгон) Суховко баштаткан кызылкузнецкий шахтерлордыҥ отрядын оодо соккон. Совет јаҥ келерде, Суховтыҥ отрядына Тӱҥӱрде памятник тургускан.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
397	↗398	↘383	↘371	↘357	→357	↘348

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 442 кижи болгон, олордыҥ 40 % орустар, 58 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон .

Инфраструктуразы

орто ӱредӱлӱ школ;
балдардыҥ сады;
эмчилик;
культура байзыҥы;
библиотека;
стадион;
почта;
магазин;
турбаза «Высотник», «Зеленый дом», «Байры», «Ӱч-Сӱмер».

Экономиказы

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, уй, кой, эчки азыраары. Адару тудары, Агаш белетеери. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

Суховтыҥ И. Ф. отрядына памятник. Граждан јууныҥ ӧйи(1548, 1549)(Суховтыҥ оромы).
П. Суховко кереес (1977 ј., Суховтыҥ оромы)

Археологиялык

Јебрен корым (1530);
Ташта јурамал (1562);
Мӧҥкӱсалгыш (1563,1564,1531).

Ар-бӱткендик

Байлу туузы Ӱч-Сӱмер (1505);
Тоҥмок суузы (1509);
Томул байлу кыр (бийиги 2815 м, 1531).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Тӱҥӱр
Тӱҥӱр
Тӱҥӱр. "Высотник" деп турбаза
Тӱҥӱр. Суховтыҥ И.Ф. отрядына кереес. Граждан јууныҥ ӧйи