Кӧмӱр орустап Кемерово — Россияда Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк јанында, Кузнецкий кӧмӱр бассейнниҥ тӱндӱк јанында, Том (Оптыҥ кош суузы) ло Искитим суулардыҥ јараттарында турган кала.
Кузбасстыҥ Кемеров областьиниҥ ле Кемеров аймактыҥ (муниципал округ) администрациялык тӧс јери. Аймакка (округка) кирбейт. Эмдиги ӧйдӧ Россияда эл-јоныныҥ тоозы 100 муҥнаҥ кӧп калаларыныҥ ортозында 30-чы јерде, текши јери 100 квадратный километрдеҥ јаан калалардыҥ ортозында 50-чи јерде турат.
Кала | |||||
Кӧмӱр | |||||
---|---|---|---|---|---|
орустап Кемерово орустап Щегловск | |||||
| |||||
HGЯO | |||||
Эл-тергее | Россия | ||||
Федерацияныҥ субъекты | Кемеровский область — Кузбасс | ||||
Каланыҥ округы | Кемерово кала | ||||
Ич бӧлӱк | кала ичинде 5 аймак | ||||
Глава города | Середюк, Илья Владимирович[d] | ||||
Тӱӱкизи ле географиязы | |||||
Тӧзӧлгӧн јылы | 1701 | ||||
Алдында аттары | 1918 јылга јетире — Щеглово јурт, Кемерово деремне 1924 јылга јетире — Щеглов 1932 јылга јетире — Щегловск | ||||
Кала ала | 1918 јылдаҥ | ||||
Текши јери |
| ||||
Бийиги | 140 м | ||||
Климады | кезем-континентал | ||||
Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 | ||||
Эл-јонныҥ тоозы | |||||
Эл-јонныҥ тоозы | ↘552 546 кижи (2021) | ||||
Ныктазы | 1874,31 кж./км² | ||||
Агломерация | Кемеровский агломерация | ||||
Ук-калыктар | орустар, татарлар, украиндер ле о.ӧ. | ||||
Конфессиялар | православие, католицизм, протестантизм ле ислам | ||||
Катойконим | кемеровча́ниндер, кемеровча́не; ке́меровец, ке́меровцы | ||||
Тоолорлу идентификаторлор | |||||
Телефонныҥ коды | +7 3842 | ||||
Почтаныҥ индекси | 650000-650099 650900-650907 | ||||
АТТК-ныҥ коды | 32401 | ||||
МТТК-ныҥ коды | 32701000001 | ||||
Оноҥ до ӧскӧзи | |||||
Каланыҥ кӱни | Јаан изӱ айдыҥ 12 кӱни | ||||
Окылу эмес ады | Кузбасстыҥ тӧс калазы, Центр Кузбасса, Столица Шахтёр кырайдыҥ тӧс јери | ||||
kemerovo.ru | |||||
| |||||
Медиафайлдар Викискладта |
Кӧмӱр — алтай тилдеҥ кӧчӱрзе, орустап уголь. Мурзаев В. Э. кемер деп сӧс тӱрк тилдердеҥ орустап «обрыв, берег, утёс» деп кӧчӱрилет деп јартайт. Каланыҥ ады Кемерово деп јурттыҥ адынаҥ ары барган, кӧчкӱн кижиниҥ Кемеров деп ӧбӧкӧзиле адалган јурт болгон, — -ово деп кожулта кижиниҥ адынаҥ топонимический болуп кӧчкӧн деп Э. М. Мурзаев бодоштырат. Јурттыҥ адыла јанында Кемеровский рудник адалган. 1925 јылда Кемерово ло Щеглово деп коштой турган јурттардаҥ Щегловск деп кала тӧзӧлгӧн, 1932 јылда кала Кемерово деп рудниктиҥ адыла адалган. Бу калада јаткандарды: кемеровча́нин, кемеровча́не деп айдадылар.
Кӧмӱр кала — Кемеровский областьтыҥ администрциялык тӧс јери, Москвага јетире кӧндӱре 2997 км, кӧӧлик јолдорло 3601 км. Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде Кузнецкий котловинаныҥ шак ла ортозында, Кузнецкий кӧмӱр бассейнниҥ тӱндӱк јанында, Том (Оптыҥ кош суузы) сууны экијараттай туруп јат. Кала Том сууныҥ орто агынында, ого Большая Камышная, эмезе Искитимка деп суу киргенинде турат.
Кӧмӱр каланаҥ ала кӧӧлик јолдорло јуугында ӧскӧ калаларга јетире | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Юрга ~ 114 км Том-Тура ~ 218 км | Берёзовский ~ 33 км Яшкино ~ 82 км Анжеро-Судженск ~ 102 км | Мариинск ~ 171 км Ачинск ~ 364 км Красноярск ~ 528 км | |||||||
Топки ~ 23 км Новосибирск ~ 260 км Омск ~ 893 км | Тисуль ~ 250 км | ||||||||
Промышленная ~ 67 км Барнаул ~ 402 км Јаш-Тура ~ 469 км | Ленинск-Кузнецкий ~ 70 км Белово ~ 110 км Киселёвск ~ 178 км Прокопьевск ~ 193 км Аба-Тура ~ 218 км Осинники ~ 250 км Шерегеш ~ 376 км Таштагол ~ 378 км | Крапивинский ~ 81 км Мыски ~ 286 км Междуреченск ~ 307 км Абакан ~ 673 км | |||||||
Каланыҥ Том сууныҥ эки башка јараттарында турган бӧлӱктери бой-бойыла эки кӧӧлик кӱрле колболот: Кузнецкий кӱр ле Кузбасский кӱр, ого коштой бир темирјол кӱр.
Каланыҥ јери тӱндӱк јанында увалисто-холмистый Кузнецкой котловинада, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк келтейиниҥ чӧлдӱ-агаштарлу (лесостепной) јанында
Кӧмӱр каланыҥ климады кезем континентал.
Кузбасстыҥ тӧс калазында кышкы соок ӧй календарный кышка кӧрӧ 1,5 айга узун. Ӱлӱрген айдыҥ 25-чи кӱнинеҥ ала кейдиҥ ортоайлык температуразы нольдоҥ тӧмӧн тӱжет, калганчы кышкы соок кӱн кандык айдыҥ 9 кӱнине келижет. Јай јетире ле јылу, чыкту болот, кезикте сӱреен изӱ де болот. Климатический јайдыҥ орто кеми Кӧмӱр калада кайда да 80 кӱн (ортоайлык температуразы +15 градустаҥ бийик кӱндерлӱ). Јай кайда да кичӱ изӱ айдыҥ 5 кӱнинеҥ ала башталат, куран айдыҥ 23 кӱнинде јай божойт.
Калада 2013 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 2 кӱнинде тӱште кар тӱшкен, тӱнде дезе кейдиҥ температуразы −2,8 °C болгон.
2014 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 2 кӱнинде кар-јут бастыра региондо јааган. Эҥ ле јаан карды синоптиктер Белово ло Тисуледе темдектеген, бу јон јаткан јерлерде кар јети миллиметрге јетире јааган.
Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ӱстӱги бажы, °C | 6,0 | 6,8 | 14,6 | 30,2 | 34,4 | 35,1 | 38,0 | 36,3 | 33,1 | 24,5 | 13,8 | 5,8 | 38,0 |
Орто бийиги, °C | −12,2 | −9 | −1,2 | 7,9 | 18,7 | 23,2 | 25,5 | 22,9 | 15,7 | 7,4 | −3,5 | −10 | 7,1 |
Орто температура, °C | −17 | −14,7 | −7,3 | 1,9 | 11,2 | 16,5 | 19,0 | 16,2 | 9,6 | 2,4 | −7,4 | −14,5 | 1,3 |
Ортолой јабыс, °C | −21,5 | −19,6 | −12,6 | −3 | 4,7 | 10,4 | 13,2 | 10,6 | 4,8 | −1,4 | −11 | −19 | −3,7 |
Сыраҥай јабыс, °C | −47,9 | −47,1 | −39,9 | −32,4 | −19,6 | −5,7 | 0,5 | −1,2 | −9,4 | −27,9 | −39,5 | −48,4 | −48,4 |
Јут-чыктыҥ кеми, мм | 28 | 19 | 19 | 26 | 40 | 68 | 72 | 62 | 41 | 45 | 44 | 41 | 505 |
Кайдаҥ алынган: «Климат ла ай-кӱн» |
Калада химический, машиностроительный ла кӧмӱр промышленностьтыҥ предприятиелери бар, олор айландыра ар-бӱткенге коомой салтарын јетирип јат
Окылу берилтелерде калганчы 4 јылдыҥ туркунына предприятиелердиҥ јайган каршулу кейи астаган деп темдектелет, је ойто кӧӧликтердиҥ кӧптӧгӧниле кожо олордоҥ каршулу кей база кӧптӧйт. Је бу керегинде окылу тоо јок. Каланыҥ администрациязы јартайт: кейде ыш, кирлӱ туман бир кезикте каланыҥ ӱстинде салкын јок кӱндерде турат (орустап роза ветров, безветренная погода).
Јыл | Кирлу кей јайып турган стационар объекттердиҥ тоозы, единицалар | Атмосферага стационар источниктердеҥ јайылган кирлӱ веществолор, муҥ. тонна |
---|---|---|
2008 | 71 | 49,8 |
2009 | 59 | 52,0 |
2010 | 61 | 54,9 |
2011 | 75 | 47,2 |
2012 | 112 | 46,5 |
2013 | 132 | 36,6 |
2014 | 138 | 39,2 |
2015 | 105 | 39,6 |
2016 | 101 | 42,9 |
2017 | 104 | 41,1 |
Кӧмӱр кала сууны Том суунаҥ алат, онойдо ок Пугачёвский водозабордоҥ; Кедровка ла Боровой сууны јердиҥ алдынаҥ алат.
Кӧмӱр каланыҥ эл-јоны 2021 јылда — 552 546 кижи.
Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1926 | 1931 | 1933 | 1939 | 1956 | 1959 | 1962 | 1967 | 1970 | 1973 | 1975 |
22 000 | ↗50 497 | ↗106 500 | ↗132 824 | ↗240 000 | ↗277 671 | ↗305 000 | ↗364 000 | ↗384 989 | ↗415 000 | ↗435 000 |
1976 | 1979 | 1982 | 1985 | 1986 | 1987 | 1989 | 1990 | 1991 | 1992 | 1993 |
→435 000 | ↗470 640 | ↗495 000 | ↗506 000 | ↗508 000 | ↗520 000 | ↗520 263 | ↘510 000 | ↗521 000 | →521 000 | ↘517 000 |
1994 | 1995 | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 |
↘513 000 | ↘500 000 | ↘499 000 | ↗500 000 | ↘496 000 | ↗496 300 | ↘492 700 | ↘487 200 | ↘484 754 | ↗484 800 | ↘480 200 |
2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 |
↗522 600 | ↘520 100 | ↘519 800 | ↗520 000 | ↗520 609 | ↗532 981 | ↘532 717 | ↗536 270 | ↗540 095 | ↗544 006 | ↗549 159 |
2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | |||||
↗553 076 | ↗556 920 | ↗558 973 | ↘558 662 | ↘556 382 | ↘552 546 |
Ӱлекер:Численность городов России
2010 јылда калада кӧп сабазы орустар — 94,6 %, онойдо ок татарлар — 1,3 %, украиндер — 0,7 %, армяндар — 0,6 %, немецтер — 0,5 %, ӧскӧлӧри — 2,3 %.
Эмдиги Кӧмӱр каланыҥ јеринде озогы јон јаткан јердиҥ ады баштапкы катап 701 јылда бичилген. «Хорографическая чертёжная книга Сибири» деп тобольский топограф ла географ Ремезов Семён Ульяновичтиҥ бичигени керелейт, «Чертеж земли Томского города» деп ижинде Щеглов деп јурт Томныҥ оҥ јарадында кӧргӱзилген. Россияда иштеген билимчи немец Д. Г. Мессершмидттиҥ дневнигинде Кӧмӱр деп јон јаткан јер баштапкы катап кандык айдыҥ 28 кӱни (кӱӱк айдыҥ 9 кӱни) 1721 јылда бичилген. Бу документ јон јаткан јердиҥ «Комаров», «Кемеров», эмдиги «Кӧмӱр» каланыҥ ады адалганы тӱӱкиге кирген.
Том суула Кузнецк, Том-Тура јаар 1734 јылда кӱскиде тӱшкен С. П. Крашенинников јолдо бичиген журналында јартайт: Кемерово јурт Щеглаков јурттаҥ 1 беристе јерде туратӰлекер:Cquote
1734 јылдыҥ ӱлӱрген айында Г. Ф. Миллер Кӧмӱр јуртты Томныҥ Акаев деп кош суузыныҥ јанында деп чотойт: "Кемерово острогтоҥ 8 беристеде, кӱнчыгыш јаратта турат.
XIX чакта эмдиги Кӧмӱр каланыҥ јеринде бир канча орус јурттар болгон: Усть-Искитим (Щеглово) јурт ла Кӧмӱр, Евсеев, Давыдов (Ишанов), Боровая, Красный Яр, Кур-Искитим (Плешки) деп јурттар. Октябрьский революцияныҥ кийнинде 1918 јылдыныҥ кӱӱк айыныҥ 9-17 кӱндеринде ишмекчилердиҥ, крестьяндардыҥ ла солдаттардыҥ Совединиҥ Щегловто съезди ӧткӧн, ондо Щеглов јуртты Щеглов деп уездный кала эдип јаанада тудары јӧптӧлгӧн. Је 1918 јылдыҥ кичӱ изӱ айында Щегловскта јаҥды белочехтер колго алган. 1918 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 4 кӱнинде Удурум Сибир правительство советский учреждениелердиҥ декреттерин јоголткон.
Јаҥы Јаҥга Щегловсктыҥ статусын ойтодоҥ кӧрӧргӧ келишкен. 1918 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 17 кӱнинде Томский губернияныҥ јер управазы Щегловский волостной земствоныҥ баштанузын кӧргӧн, Сибирский башкару кала ла уездтиҥ статузын јӧптӧзин деп. Губернский Земский собрание јаан изӱ айдыҥ 11 кӱнинде 'Щегловский уезд тӧзӧлгӧн деп јӧптӧлгӧн, 1919 јылда чаган айдыҥ 1 кӱнинде база катап јӧптӧгӧн. 1919 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 23 кӱнинде база катап јӧптӧлгӧн, је Удурым Сибир правительстволо эмес, Верховный правитель А. В. Колчактыҥ министрствозыныҥ соведы јӧптӧгӧн.
1919 јылдыҥ јаҥар айыныҥ учында Щегловскты Кызыл Черӱ колго алган. 1920 јылдыҥ бажында года калада ревком тудулган, которому также пришлось заниматься вопросом о городском Щегловсктыҥ статусын ревком ойто ло катап кӧргӧн. 1920 јылда кандык айдыҥ 27 кӱнинде ревкомныҥ јуунында «О восстановлении постановлений Советской власти, состоявшихся в 1918 году по поводу переименования села Щеглова в город» деп сурак кӧрӱлген. Губревкомды тӧс јерле колбу тудуп, Щеглов јуртты кала эдип јӧптӧӧрин сураган. 1920 јылда кӱӱк айда 14-16 кӱндеринде Щегловск калада Советтерге талдаштар ӧткӧн. Кӱӱк айдыҥ 23 кӱнинде Щеглов каланыҥ уездиниҥ соведи ле баштапкы съезди иштеп баштаган. 1920 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 27 кӱнинде Щеглов каланыҥ уездный совединиҥ ишмекчилердиҥ, крестьяндар ла красноармейский депутаттардыҥ съезди 1918 јылдыҥ съездниҥ јӧбин ойто катап шиҥдейле, Щеглов јуртты Щегловск кала деп јӧптӧгӧн.
1924 јылдыҥ сыгын айыныҥ 15 кӱнинде ВЦИК «Положение о городских и сельских поселениях» деп јӧпти чыгарган. Щегловск каланыҥ эл-јоныныҥ кӧп јаны јурт ээлемде иштеген учун Положениениҥ некелтелерине келишпей турган (25 % кӧп эмес), оныҥ учун кала деп статус келишпей турган, уездный статусын айрыткан. Је, Щегловск кала деп статузын корулап алган. 1925 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 6 кӱнинде ВЦИК-тиҥ јӧбиле ол Сибирдиҥ калаларыныҥ тоозына кийдирилип, Сибирский крайдыҥ Кузнецкий округыныҥ администрациялык тӧс јери боло берген.
Је ондый да болзо, Щегловсктыҥ кала деп статусын артырар ба деп сурак јоголбой, турганча ла болгон. Бу статусты корулап аларга, каланыҥ јаандарына ишмекчилердиҥ тоозыныҥ процентин кӧдӱрер керек болгон. Олор Кӧмӱр деп јуртка ајару эткен, не дезе суу кечире јаткан бу јуртта рудник иштеген, ого коштой ондо темирјол јаан станция бар болгон. 1928 јылдыҥ чаган айыныҥ 23 кӱнинде ВЦИК-тиҥ јӧби Кӧмӱр јуртты ишмекчи поселок эдип категориязын солыган, јуртсовет тударга комиссия тудулган. Је, 1928 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 12 кӱнинде ВЦИК-тиҥ јаҥы јӧби аайынча «алдындагы Кӧмӱр јурт, Томский темирјолдыҥ станциязы, химический завод ло ондо поселок, Кемеровский рудник ле ондо поселок» Щегловск калага кожулган. Кӧмӱр јурт таҥынаҥ статусын јылыйткан, айдарда Кемеровский аймак база јоголгон. Сибкрайисполкомныҥ президиумыныҥ 1929 јылда кочкор айыныҥ 6 кӱнинде чыккан јӧби аайынча оныҥ јерлери бӱдӱнге Щегловский аймакка кирген.
Бу ла ӧйдӧ окружной тӧс јердиҥ адын солыыр деп сурак кӧдӱрилген. Нениҥ учун дезе: округ Кузнецкий болордо, окружной тӧс јер — Щегловск болгон, оныҥ јанында темирјол станция дезе — Кӧмӱр деп атту болгон. 1927 јылда ӱлӱрген айдыҥ 24 кӱнинде года каланыҥ соведи Щегловск кала ла Кӧмӱр станцияны деп адаар деп јӧп чыгарып, ВЦИК ле окрисполком бу јӧпти јаратсын деп сураган. Је бу суракты Томский темирјолдыҥ башкарузы кезем јаратпаган, не дезе ондый ла «Кузнецк» деп атту база эки станция бар болгон, кош јетиреринде булгалыштар болуп јат деп јетирген.
1930 јылда Щегловск каланыҥ Кӧмӱр (орустап Кемерово) деп адын солыыр деген јӧп чыккан. Бу суракты тергеениҥ башкарузыла јӧптӧӧргӧ јылдаҥ артык ӧй ӧткӧн. 1932 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде ВЦИК-тиҥ Президиумы Щегловск каланы Кӧмӱр кала эдип адын солыыр деп јӧптӧйлӧ, СССР-дыҥ Президиумына аткарган. 1932 јылда тулаан айдыҥ 27 кӱнинде Президиум ЦИК Союза ССР тургускан: ВЦИК-тиҥ президиумыныҥ баштанузын јарадар, Кӱнбадыш-Сибир кырайдыҥ Щегловск калазын Кӧмӱр (Кемерово) кала деп адын солыыр.
2012 јылда Текшироссиялык «Самый благоустроенный город России» кӧрӱниҥ турултазыла Кӧмӱр кала ӱчинчи јерге чыгып, Россия Федерацияныҥ Башкарузыныҥ III степеньдӱ дипломын алган.
Российя Федерацияныҥ президентиниҥ Јасагы аайынча 2021 јылдыҥ сыгын айыныҥ 10 кӱнинде Кӧмӱр калага «Иштиҥ магыныҥ калазы» (орустап «Город трудовой доблести») деп нере адалган.
Кӧмӱр каланыҥ кебедели француз бӱдӱмдӱ геральдикалык куйакка тӱҥей. Куйак эки бӧлӱктеҥ кызыл ла кара ӧҥдӱ. Куйактыҥ ортозында — химической реторттыҥ стилизованный јуругы, јурук шестерня ла мажактардыҥ ӱстинде. Куйактыҥ ӱсти јанында каланыҥ ады — Кӧмӱр. Стилизованный химический реторттыҥ јуругы , шестернялар химический ле машиностроительный промышленностьтыҥ отрасльдарын керелейт — каланыҥ ӧзӱминиҥ тӧс промышленный ууламјылары. Аштыҥ мажактары јердиҥ тӱжӱмин керелейт, каланыҥ химический предприятиелеринде эдилген минерал удобрениелерди тузаланарыла тудуш.
Тузаланган ӧҥдӧр база башка учурлу. Кызыл — јалтанбас, державность, мак, тӧрӧли учун тӧгӱлген кан, энергия,кӱч. Кара — ташкӧмӱрди керелейт, областьтыҥ байлыгыныҥ тӧс јери Кӧмӱр кала. Сары (алтын) — байлыктыҥ , килеҥкейдиҥ, јалакайдыҥ, турумкайдыҥ, бӧкӧниҥ кереези.
Тӧрт толукту эки катту бӧс тууразы ла сыны 2:3, воспроизводящее фигуры из герба города Кӧмур каланыҥ кебеделиниҥ ӧҥдӧрине тӱҥей кызыл, кара, сары ла ак.
Кӧмӱр каланыҥ эмблемазы 2004 јылда јӧптӧлгӧн. Бу эмблема кузнецкий кӧмӱрди озо тапкан Михайло Волковко учурлалган кереестиҥ јуругы, 1968 јылда Кӧмӱрде рудниктиҥ 50 јылдыгына учурлаган байрамда XVIII чакта сибирде руда табаачы кижиниҥ тепсеҥинде тургузылган. Волковтыҥ скульптура постаменти кайа эдип стилизовать эткен, кийни јанында ӱчтолык кӧмӱр терриконды керелеген. Ӱчтолык эки ӧҥдӱ — кара (ӱчтолыктыҥ алды, сол јаны) ла јажыл. Ӱчтолыкта диагональла сол јанынаҥ «Кӧмӱр» деп бичилген. Ӱчтолыктыҥ кара јанында каланыҥ тӧзӧлгӧн јылы — «1918».
2013 јылда Кӧмӱр кала «Бизнесте эҥ артык 30 кала» (орустап «30 лучших городов для бизнеса») деп рейтингте 8-чи јерде турат, Forbes деп орустап чыккан журнал бичийт.
2017 јылда Кӧмӱр каланыҥ коштой Лесная Поляна деп спутник-кала Россияда комплексный ӧзӱмниҥ тадама проекти деп адалган.
Кӧмӱр калада јакшы конкурентность, бу айалга инвесторлорго јарамыкту болот: бойыныҥ акча-манадын, материал ла интелектуал ресурстарын эптӱ тузаланары. Калада инвестиционный политиканыҥ амадузы инвестицияларды Кӧмӱрдиҥ экономиказына, предприятиелерине салары, производствоныҥ модернизациязына, товарлар ла услугаларга, калыктыҥ доходторын, каланыҥ бюджедин кӧптӧдӧргӧ. Инвестиционный политиканыҥ ла Кузбассттыҥ предпринимательствозыныҥ департаменти инвестицияларды каланыҥ экономиказыныҥ кирелте тӧс экелер айалга деп чотойт, тӧс фондторды јаҥыртары, иштенер айалгаларды оҥдолторы, товарлардыҥ чыҥдыйын кӧдӱрери
Каланыҥ администрациязыныҥ тӧс амадузы: инвестиционный климатка јарамыкту айалга тӧзӧӧри, инвесторлор ло башкару, надзорный организациялар, бӱдӱрер јаҥ, федерал јаҥла колбуда иштеери. Кӧмӱр калада јаан орус компаниялардыҥ штаб-квартиралары бар: «Кузбассразрезуголь», «Кузбасская топливная компания», «Сибирский цемент», «Сибирский деловой союз», «Промстрой», «Кемеровогражданстрой», «РегионМарт».
Кӧмӱр каланыҥ финансовый рыногында федерал банктар: Сбербанк, оныҥ 24 бӧлӱги, ВТБ, оныҥ 10 бӧлӱги, Газпромбанк, ӱч бӧлӱктӱ ле о.ӧ. Онойдо ок калада 100-теҥ артык ӧскӧ региондордыҥ банктарыныҥ представительстволоры.
Калада 2 регионал банк бар:
Банк | Адрес |
---|---|
Кузбассхимбанк | Кӧмӱр кала, Юрий Двужильныйдыҥ калазы, 12 |
Тайдон | Кӧмӱр кала, Молодёжный проспект, 5 |
Кӧмӱр каланыҥ экономиказыныҥ структуразында сфера услуг јаан јерде, ол общественный сектор (ӱредӱлик, эмчилик, госбашкару). Бого коштой обрабатывающий производстволор јакшы кеминде, бу тоодо курсак промышленность, химический промышленность, кокстыҥ производствозы.
Экономический иштиҥ бӱдӱмдери | 11.2009 | 11.2014 |
---|---|---|
Јурт ээлем, аҥдаш ла агаш ээлем | 0,2 | 0,2 |
Тузалу ископаемыйларла иш | 1,9 | 1,8 |
Обрабатывающий производстволор | 13,0 | 12,6 |
Курсактыҥ производствозы, суузындар ла таҥкы | 2,1 | 1,8 |
Кокстыҥ производствозы, нефтепродукттар | 1,4 | 1,3 |
Химический производство | 4,5 | 4,4 |
Электроэнергияны эдери ле таркадары, газ ла сууны | 5,0 | 5,4 |
Строительство | 3,5 | 3,1 |
Оптовый ла розничный саду; кӧӧлик транспортты јазаары, мотоциклдерди, бытовой эдимдер ле улус тузаланар эдимдер | 8,2 | 10,2 |
Конор туралар ла ресторандар | 1,6 | 1,2 |
Транспорт ло связь | 8,8 | 8,4 |
Связь (таҥынаҥ) | 2,9 | 2,3 |
Финансовый иш | 4,5 | 4,5 |
Недвижимый имуществоло иш, аренда ла услугалар эдери | 7,1 | 9,4 |
Государстволык башкару военный безопасностьти јеткилдеери; социал страхование | 13,4 | 12,4 |
Ӱредӱлик | 14,7 | 13,4 |
Эмчилик ле социал болуш јетирери | 13,6 | 13,2 |
Оноҥ до ӧскӧ коммунал, социал ла персонал болуш јетирери | 4,4 | 4,3 |
Јыл | Тузалу ископаемыйларды казары | Обрабатывающий производстволор | Электроэнергияны эдери ле таркадары, газ ла суу |
---|---|---|---|
2009 | 4710 | 39337 | 25661 |
2010 | 5044 | 58298 | 30810 |
2011 | 6455 | 80472 | 33727 |
2012 | 7201 | 77364 | 34528 |
2013 | 12349 | 78743 | 33881 |
2014 | 6885 | 76266 | 35266 |
Кӧмӱр калада јаан ла кичинек организациялардыҥ ишмекчилериниҥ ортоайлык номинал ишјалы:
Јыл | салковой |
---|---|
2008 | 18539 |
2009 | 19963,6 |
2010 | 22295,3 |
2011 | 24699,4 |
2012 | 28377,6 |
2013 | 31547,5 |
2014 | 33157 |
Кӧмӱр калада организациялардыҥ тӧс капиталга эдип турган инвестициялары (кичӱ аргачылыктыҥ болужы јокко):
Јыл | млн салковой |
---|---|
2008 | 18630 |
2009 | 13966 |
2010 | 14305 |
2011 | 23590 |
2012 | 23099 |
2013 | 24961 |
2014 | 46356 |
Ӱлекер:Обновить раздел
Ӱлекер:Seealso Кӧмӱрдиҥ транспортный ээлеминде 72 автобусный маршрут (ол тоодо 8 — сезонный), 63 — пригородный (ол тоодо 35 — сезонный), 29 — таксомоторный маршруттар, 5 — трамвайный ла 8 троллейбусный маршрут.
Кӱнӱҥ сайын калада 686 транспортный единица иштейт, ол тоодо:
Јондык транспортто билеттиҥ баазы — 30 салковой наличный акчала, 25 салковой безналичныйла тӧлӧзӧ (2022 јылда тулаан айдыҥ 1 кӱнинде). Кӧмӱрдиҥ трамвайларында пассажиропоток кӧптӧдӧргӧ тӧлӧмир јок Wi-Fi иштейт.
Ӱлекер:Seealso Калада трамвайлар јӱрет. Кӧмӱрде Кӱнбадыш-Сибирский темирјолдыҥ станциязы бар. Мында каланыҥ тӧс темирјол вокзалы бар.
Ӱлекер:Seealso Кӧмӱр каланаҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде 2,5 километр киреде Кӧмӱрдиҥ аэропорты, бир взлётно-посадочный полосалу, искусственный покрытиелӱ класса «Б» узуны 3200 метр. Аэропорт орус лётчик-космонавт Алексей Леоновтыҥ адыла адалган, оныҥ тазыл-тамыры Кузбасстаҥ. Аэропортко јетире эки автобусный маршрут — 101 ле 126.
Ӱлекер:Seealso 2006 јылда ӱлӱрген айдыҥ 16 кӱниинде Кӧмӱр калада эксплуатацияга Кузнецкий кӱр кирген — Сибирде эҥ јалбак кӱрлердиҥ бирӱзи (40,5 м), Коммунальный деп эски кӱрдиҥ ордына. Оныҥ узуны 634 м. Оны 1990 јылдыҥ кӱзинде тудуп баштаган болгон, је оноҥ токтоп калган. 2005 јылдыҥ кӱчӱрген айында кӱрди ойтодоҥ тудуп баштаган, эки јылга тударга сананган кӱрди 11 ле айга бӱдӱрген. Оноҥ ӧскӧ, Кӧмӱрде Том сууны кечире экинчи кӱр бар — Кузбасский. Ол ажыра федерал трасса Ӱлекер:Табличка-ru одӱп јат. Келер ӧйдӧ каланыҥ Кӱнбадыш јанында ӱчинчи кӱр тудулары темдектелет, бу кӱр каланыҥ магистральдарын когызадып, Кемеровский кольцевой кӧӧлик јолыла биригер.
Кӧмӱрдиҥ тӧс аймагында Искитим сууны кечире ӱч јаан кӱр бар:
Кӧмӱрдиҥ Заводский аймагында Искитим сууны кечире ӱч јаан кӱр бар — Сибяряк-Гвардеецтердиҥ оромында, Автозаводской ло Камышинский оромдордо.
Кӧмӱр калада јондык транспортко бойыныҥ алдынаҥ јӱрер јолдор темдектелген Ленинниҥ проспектинеҥ ала Соборный ором ло Строительдердиҥ бульварына јетире. Онойдо ок велојолдор бар — олордыҥ узуны 11 км кӧп, сол јараттаҥ оҥ јарат јаар база велојолдор тудар деп пландар бар. 2015 јылда калада Советский проспектте Октябрьский проспекттиҥ бажынаҥ Красный оромго јетире реверсивный движение ачылган.
Россияныҥ беш регионы ортодо 2013 јылда «Росгосстрах» компания ӧткӱрген Соцопрос аайынча Кӧмӱр кала эҥ артык јолдорлузыныҥ ортозында баштапкы јерде турат, тискинчилердиҥ айдыжыла мында беш јылдаҥ артык ӧйгӧ јакшы јолдорлу айалга. Кӧмӱр калада 2008 јылда «јолдор јакшы ба» деп суракка кару берген улустардыҥ 87 % (рекордный процент) колдорды мактаган.
Кӧмӱр калада бастыра светофор стойкалар јаркынду-кыскылтым ӧҥдӱ, јолдордо јеткер болбозын деп амадулу мындый јаркынду ӧҥлӧ будулган. Светофорный стойкалардаҥ ӧскӧ, калада јолдо јеткер болбозын деп јондык транспорты база табынча мындый ӧҥдӱ болуп барат.
Калада бюджетный ла таҥынаҥ эмчилик учреждениелер бар:
Каланыҥ јеринде културалык энчиликтиҥ 126 объекттери бар: федерал учурлу 4 кереес, 47 — регионал ла 75 — муниципал. Бу архитектуралык ла градостроительствдо, монументал кеендикте, тӱӱкиде ле археологияда кереестер.
СМИ-ниҥ рейтингинде Россияныҥ 75 јаан калаларыныҥ ортозында Кӧмӱр 44-чи јерде (неделе сайын чыгар общественно-политический печатный СМИ-ниҥ (378 650 экземпляр) тиражтары аайынча), «доступность негосударственных СМИ» — 44-чи јерде. Лидерлердиҥ ортодо бизнес керегинде федерал журнал «СТАНДАРТ КАЧЕСТВА» темдектелет (2005 јылдаҥ ала).
285 муҥнаҥ артык кижи Кӧмӱр калада физкультура ла спортто туружат, каланыҥ кажы ла экинчи кижизи. Јылдыҥ ла калада муҥнаҥ артык маргаан ӧткӱрилет, ол тоодо: 20-неҥ артык всероссийский маргаандар; 25-теҥ артык маргаандар Сибирский федеральный округтыҥ; 65-теҥ артык областной маргааандар; 690-наҥ артык каланыҥ ла аймактыҥ маргаандары.
Маргаандарда 90 муҥнаҥ артык улус туружат. Калада спорттыҥ 81 бӱдӱми, ол тоодо 21 бӱдӱм олимпий программала. Кӧмӱрде спорттыҥ бӱдӱмдериле 54 федерация иштейт. Спортинвентарьдыҥ 40 пункты иштейт, 5 стадиондо тӧлӧп тудунар, 30 клубта тӧлӧбӧй тудунар инвентарь.
Кӧмӱр калада :
Спортивный тӧс јерде 11 спортивный зал: трибуналарлу универсал спортивный зал 1300 јерлӱ:
Калада спортивный клубтар:
This article uses material from the Wikipedia Алтай article Кӧмӱр, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ӧскӧзи кӧргӱзилбеген болзо, контентти CC BY-SA 4.0 лицензияла эдинерге јарар. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Алтай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.