Химиктиг Элемент

Атомнуң ядрозу протоннар болгаш нейтроннардан тургустунган. Протоннарның саны химиктиг элементиниң дугаарынга дең, нейтроннарның саны янзы-бүрү болур. Элемент бүрүзү латин аттыг болгаш ийи азы чаңгыс латин үжүктен туругстунган символдуг болур. Аттар биле символдарның регламентизин Теоретиктиг болгаш дузалал химияның интернационалдыг эвилели (ИЮПАК, IUPAC) доктаадып турар. Химиктиг элементилер Менделеевтиң Химиктиг элементилерниң периодиктиг системазында тодараттынган.

Химиктиг элемент биле бөдүүн бүдүмел деп билиишкиннерни ылгаары чугула. Химиктиг элемент дээрге абстрактылыг объект, а химиктиг элементиниң бөдүүн бүдүмели дээрге тодаргай материалдыг объект.

2016 чылда 118 химиктиг элемент билдингир турган, оларның 94-ү бойдуста таваржып турар, арткан 24 элемент кылымал болуп турар.

«Элемент» деп сөс Бурунгу Рим үезинде-ле бир чүвениң кезээн илередире ажыглаттынып турган. Ол үеде «Сөстер үжүктерден тургустунган-биле дөмей, телолар элементилерден тургустунган» деп мерген сөс делгереңгей турган. Ынчангаш элемент деп сөс латин l, m, n, t («el» — «em» — «en» — «tum») деп үжүктерден тыптып келген болуп болур.

Роберт Бойль 1661 чылдың «Sceptical Chymist» («чигзиникчи химик») дээр номунга элементилер дөмей корпускулдардан (кезекчигештерден) тургустунган чарылбас телолар деп турган. Корпускулдардан шупту нарын телолар тургустунган, корпускулдар хевирлер, хеемчээлдер болгаш массалары-биле аңгыланып болур. Хуулгаазын соонда корпускулдар өскерилбес артып каар.

 

1789 чылда Антуан Лоран Лавуазье «Traité élémentaire de chimie» («Элементарлыг химия трактады») деп номунга чаа химияның төөгүзүде элементилерниң бир дугаар даңзызын бижээн («Бөдүүн телолар таблицазы»).

Джон Дальтоннуң ачызындан XIX-ку вектиң эгезинде атомнуг-молекулярлыг өөредиг сайзырап эгелээн. Аңгы химиктиг элемент атомнарның кандыг-бир аңгы хевири болуп турар, бөдүүн бүдүмелдер чаңгыс хевирлиг атомнардан, нарын бүдүмелдер аңгы хевирлиг атомнардан тургустунган. Джон Дальтон атомнуг деңзиже бир дугаар айыткан. Йёнса Берцелиус биле ооң салгакчыларының ачызындан ол үеде билдингир элементилерниң атомнуг деңзилери тодараттынган.

Периодиктиг хоойлу ажыттынып турар үеде (1869) 63 элемент билдингир турган. Химиктиг элементилерниң шынарларының каттапталдыр өскерлирин тодарадып турар чүүл кылдыр атомнуг деңзи демдеглеттинген. Менделеев химиктиг элементилерни «бөдүүн болгаш нарын телоларга билдингир физиктиг болгаш химиктиг шынарларын киирип турар оларның материалдыг кезектери» деп тодарадып турган. Менделеевтиң ажыдыышкыны ооң мурнунда билдинмес турган элементилерни болгаш ооң шынарларын баш бурунгаар көөрүнүң аргазын берген болгаш оларны классификациялап чарар үндезин апарган.