Төрки́ теллә́р — алтай макрогаиләсенең тугандаш телләр гаиләсе.
Азия һәм Көнчыгыш Европада киң таралган. Төрки телләрдә кимендә 157 млн кеше сөйләшә дип санала.
Төрки телләр | |
Илләр: | бөтен дөнья |
---|---|
Төбәкләр: | Азия һәм Көнчыгыш Европа |
Сөйләшүчеләр саны: | 157 миллионнан артык |
Классификация | |
Төркем: | ??? |
БЭК V меңьеллыкта алтай борынгы теле япон-корея һәм төрки-монгол-тунгус-мәнҗүр асгаиләләренә таркалган. Тәфсилле тикшеренү буенча алтай гаиләлеге 3 асгаиләлегенә бүленгән:
Барлык төрки диалектлар бердәм төрки телдән чыкканнар, БЭК 3-2 гасырларда бердәм төрки телдән бүгенге чуаш теле бабасы аерылган.
Кайбер галимнәр буенча 22-23 гасыр элек борынгы төрки тел төп төрки төркемгә һәм огур төркеменә бүленгән.
Соңрак төп төрки телдән якут теле, тыва теле, һәм соңрак угыз телләре, карлук телләре, кыпчак телләре аерылганнар.
Борынгы болгар теле һәм Идел буе төрки теле нигезендә заманча татар теле килеп чыккан.
(!төзәтмәләр кертергә кирәк!)
Борынгы төрки тел | Болгар (огур) теле † | авар теле † (дунай теле) (?) | |||
болгар теле † | идел буе болгар теле † | чуаш теле: югары диалект, түбән диалект; малокарачкин сөйләше | |||
дунай теле † | |||||
кубань теле † | |||||
һун теле †(?) | |||||
хәзәр теле † | |||||
Уртак төрек телләре | борынгы төрки тел † | борынгы кыргыз теле † | |||
орхон-енисей теле (иске төрки тел) † | |||||
уйгур руналы теле (орхон-уйгур теле) † | |||||
тау-алтай телләре (урта-көнчыгыш телләре) | кыргыз-кыпчак телләре | кыргыз теле: төнъяк кыргыз диалекты, ферган-кыпчак теле †, көнъяк кыргыз диалекты | |||
барабин диалекты һәм себер татар теленең тум диалекты | |||||
көньяк Алтай теле: ойрот (уртак алтай), теленгит сөйләше, телеут теле | |||||
төнъяк Алтай телләре | кондом шор диалекты | ||||
түбән чулым диалекты | |||||
төньяк Алтай теле: куманды теле, чалкан теле | |||||
туба (кыпчак?) | |||||
карлык телләре | карлык-уйгыр телләре | борынгы уйгыр теле † | |||
караханид теле † | |||||
хәләҗ теле (аргу теле) | |||||
карлык-хәрәзем телләре | иске әдәби: хәрәзем төрки теле †, чагатай теле †, төрки тел †, шул исәптән иске татар теле (идел буе теле) † | ||||
үзбәк теле (карлык диалекты) | |||||
уйгыр теле (яңа уйгыр теле), шул исәптән әйну теле) (үзбәк теле?), или төрки тел, хотан теле | |||||
кыргыз теленә якын уйгыр диалектлары | лобнор теле | ||||
хотон теле † | |||||
көнъяк кыргыз диалекты (өлешчә) | |||||
кыпчак телләре | кыпчак теле † | ||||
кыпчак-нугай телләре | алабугат нугай теле (алабугат татар теле) | ||||
карагаш теле | |||||
себер татар теленең тобол иртыш диалекты | |||||
казакъ теле | |||||
каракалпак теле | |||||
нугай теле | |||||
кырымтатар теленең дала диалекты | |||||
үзбәк нугай диалекты (үзбәк теленең кыпчак диалектлары) | |||||
ферган-кыпчак теле (өлешчә) (каракалпак теле?) | |||||
көнъяк кыргыз диалектлары (өлешчә) | |||||
йорт татарлары теле (йорт-ногай теле) | |||||
идел-кыпчак телләре | башкорт теле: көнчыгыш диалекты, көньяк диалекты, көнбатыш диалекты (башкорт-татар идиомасы) | ||||
татар теле: мишәр диалекты (көнбатыш диалект), казан диалекты (урта диалект) (себер татар теле (көнчыгыш) диалект яки тел?) | |||||
иске татар теле † | |||||
половец-кыпчак телләре | куман теле † | ||||
караим теле | галичский, тракайский | ||||
крымский (хәзерге вакытта — кырымтатар теле) | |||||
кырымтатар теле | кырым теле | ||||
кырымтатар теленең урта диалекты һәм анарда нигезләнгән кырымтатар теле | |||||
урумский (кыпчакские говоры) | |||||
кавказ телләре | армяно-кыпчакский † | ||||
карачай-балкар теле | |||||
комык теле | |||||
мамлюкско-кыпчакский † | |||||
угыз телләре | борынгы угыз теле † | ||||
печенег теле † | |||||
салар теле | |||||
икан карабулак (төнъяк үзбәк) диалекты | |||||
үз угыз телләре | әзери теле | әзери теле диалектлары | |||
айналлу, афшарский, кашкайский, салчукский | |||||
балкано-гагаузский | |||||
гагауз теле | |||||
сирийско-туркменский | |||||
сонкорско-тюркский | |||||
төрек теле, шул исәптән кипрский, османский (сельджукский, староанатолийский) † (әгәр бу төрки булмаса) | |||||
төрекмән теле, шул исәртән трухмән теле | |||||
урумский (огузские говоры) | |||||
хорасанско-тюркский, шул исәптән боджнурди | |||||
хорезмский (огузские диалекты узбекского) | |||||
цалкский | |||||
южнобережный диалект крымскотатарского | |||||
саян телләре | дала телләре | кёк-мончакский (дыва) | |||
тыва теле | |||||
цэнгэльский | |||||
тайга телләре | восточнотувинский, шул исәптән тоджинский | ||||
Сойот-цаатан теле (Дуһа теле, Уйгыр-урянхай теле) | |||||
тофа теле | |||||
хакас (кыргыз) телләре | сарыг-югурский (хара-йогурский) | ||||
фуюйско-кыргызский | |||||
хакасско-алтайские | мрасский диалект шорского | ||||
среднечулымский диалект чулымского | |||||
хакас теле | |||||
якут телләре | акающие | ||||
окающие, шул исәптән долган теле и әдәби якут теле |
Борынгы төрки телдә | Төрекчә | Төрекмәнчә | Татарча | Казакъча | Кыргызча | Үзбәкчә | Уйгырча | Тывача | Алтайча |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ana | ana/anne | ene | ana, äni | ана /ana/ | ene | ona | ana | ава | эне |
burun | burun | burun | borın | мұрын /murın/ | murun | burun | burun | думчук | тумчук |
qol | kol | qol | qul | қол /qol/ | qol | qoʻl | kol | хол | кол |
yol | yol | ýol | yul | жол /jol/ | jol | yoʻl | yol | орук (чол) | jол |
semiz | semiz | semiz | simez | семіз /semiz/ | semiz | semiz | semiz | семис | семис |
topraq | toprak | topraq | tufraq | топырақ /topıraq/ | topuraq | tuproq | tupraq | довурак | тобырак |
qan | kan | gan | qan | қан /qan/ | qan | qon | qan | хан | кан |
kül | kül | kül | köl | күл /kül/ | kül | kul | kül | хүл | кöл |
sub | su | suw | su | су /suw/ | suu | suv | su | суг | суу |
aq | ak | ak | aq | ақ /aq/ | aq | oq | aq | ак | ак |
qara | kara | gara | qara | қара /qara/ | qara | qora | qara | кара | кара |
qızıl | kιzιl | qyzyl | qızıl | қызыл /qızıl/ | qyzyl | qizil | qizil | кызыл | кызыл |
kök | gök | gök | kük | көк /kök/ | kök (gök) | koʻk | kök | көк-дээр | кöк |
Борынгы төрки телдә | Төрекчә | Төрекмәнчә | Татарча | Казакъча | Үзбәкчә | Уйгырча | Якутча | Чуашча | Алтайча | |
ata | ata | ata | ota | ада | ||||||
ana | anne/ana | ene | ana | ana | ona | ana | an'n | эне | ||
o'gul | oğul | oğul | ul, uğıl | ul | o'gil | oghul | uol | yvul | уул | |
er(kek) | erkek | erkek | ir | erkek | erkak | är | er | ar | эр | |
kyz | kız | gyz | qız | qιz | qiz | qiz | ky:s | χe'r | кыс | |
kiši | kişi | kişi | keşe | kisi | kihi | кижи | ||||
kelin | gelin | geli:n | kilen | kelin | kelin | kelin | kylyn | kilen | келин | |
Борынгы төрки телдә | Төрекчә | Төрекмәнчә | Татарча | Казакъча | Үзбәкчә | Уйгырча | Якутча | Чуашча | Алтайча | |
jürek | yürek | ýürek | yöräk | jürek | yurak | yüräk | süreq | jÿрек | ||
qan | kan | ga:n | qan | qan | qon | qan | qa:n | jon | кан | |
baš | baş | baş | baş | bas | baş | bas | puš | баш | ||
qyl | kıl | qyl | qıl | kyl | kyl | kyl | kyl | χe'le'r | кул | |
köz | göz | göz | küz | köz | ko'z | köz | kos | kör | кÿс | |
kirpik | kirpik | kirpik | kerfek | kirpik | kiprik | kirpik | kirbi: | χurbuk | кирбик | |
qulqaq | kulak | gulak | qolaq | qulaq | quloq | qulaq | gulka:k | χo'lga | кулак | |
burun | burun | burun | borın | murιn | burun | burun | murun | тумчук | ||
qol | kol | gol | qul | qol | qo'l | qol | χol | кол | ||
el(ig) | el | el | ili: | ala' | эл | |||||
barmak | parmak | barmak | barmaq | barmoq | barmaq | сабар | ||||
tyrnaq | tırnak | dyrnaq | tırnaq | tιrnaq | tirnoq | tirnaq | tynyraq | тырмак | ||
tiz | diz | dy:z | tez | tize | tizza | tiz | tüsäχ | тизе | ||
baltyr | baldır | baldyr | baltır | baldyr | boldyr | baldir | ballyr | балтыр | ||
adaq | ayak | aýaq | ayaq | ayaq | oyoq | ataq | айак | |||
qaryn | karın | garyn | qarın | qarιn | qorin | qor(saq) | qaryn | χyra'm | карын | |
Борынгы төрки телдә | Төрекчә | Төрекмәнчә | Татарча | Казакъча | Үзбәкчә | Уйгырча | Якутча | Чуашча | Алтайча | |
at | at | at | at | at | ot | at | at | ut | ат | |
siyir | sığır | sygyr | síır (sıyır) | siyιr | sigir | уй | ||||
yt | it | it | et | iyt | it | it | yt | jyda | ийт | |
balyq | balık | balyk | balıq | balιq | baliq | beliq | balyk | pola' | балык | |
bit | bit | bit | bet | biyt | bit | pit | byt | pyjda | пийт | |
Борынгы төрки телдә | Төрекчә | Төрекмәнчә | Татарча | Казакъча | Үзбәкчә | Уйгырча | Якутча | Чуашча | Алтайча | |
ev | ev | öý | öy | üy | uy | öy | av | ÿй | ||
otag | otağ | otaq | otaq | otoq | otu: | очок | ||||
yol | yol | yo:l | yul | zhol | yo'l | yol | suol | sol | jол | |
köprüq | köprü | köpri | küpar | köpir | ko'prik | kövrük | kürpe | |||
oq | ok | ok | uk | o'q | oq | oχ | ugu | ок | ||
ot | ot | ut | ot | o't | ot | uot | vot | от | ||
kül | kül | kül | köl | kül | kul | kül | kül | kö'l | кÿл | |
suv | su | suw | syw | suw | suv | su | ui | syv | суу | |
kemi | gemi | gämi | kimä | keme | kema | kim | кеме | |||
köl | göl | köl | kül | köl | ko'l | köl | küöl | кöл | ||
atov | ada | ada | atan | aral | orol | aral | ută | |||
küneš | güneş | gün | qoyaş | kün | kün | kün | χĕvel | кÿн | ||
bulut | bulut | bulut | bolıt | bult | bulut | bulut | bylyt | pĕlĕt | булут | |
yulduz | yıldız | ýyldyz | yoldız | zhuldιz | yulduz | yultuz | sulus | şăltăr | jылдыс | |
topraq | toprak | toprak | tufraq | topιraq | tuproq | tupraq | toburaχ | tăpra | тобырак | |
töpü | tepe | depe | tübä | töbe | tepa | töbö | tüpe | тÿбек | ||
yağac | ağaç | agaç | ağaç | ağaš | jyvăş | агаш | ||||
tenri | tanrı | taňry | täñre | tängri | tanara | tură | теҥери | |||
Борынгы төрки телдә | Төрекчә | Төрекмәнчә | Татарча | Казакъча | Үзбәкчә | Уйгырча | Якутча | Чуашча | Алтайча | |
uzun | uzun | uzyn | ozın | uzιn | uzun | uzun | uhun | vărăm | узун | |
yany | yeni | yany | yaña | zhanga | yangi | yengi | sana | şĕnĕ | jаҥы | |
semiz | semiz | semiz | simez | semiz | semiz | semiz | emis | samăr | семис | |
tolu | dolu | do:ly | tulı | tolι | to'la | toluq | toloru | tulli | толу | |
aq | ak | ak | aq | aq | oq | aq | ак | |||
qara | kara | gara | qara | qara | qora | qara | χara | χura | кара | |
qyzyl | kızıl | gyzyl | qızıl | qızıl | qizil | qizil | kyhyl | χĕrlĕ | кызыл | |
kök | gök | gök | kük | kök | ko'k | kök | küöq | kăvak | кöк | |
Саннар | Борынгы төрки телдә | Төрекчә | Төрекмәнчә | Татарча | Казакъча | Үзбәкчә | Уйгырча | Якутча | Чуашча | Алтайча |
1 | bir | bir | bir | ber | bir | bir | bir | bi:r | pĕrre | бир |
2 | eki | iki | iki | ike | yeki | ikki | ikki | ikki | ikkĕ | эки |
4 | tört | dört | dö:rt | dürt | tört | to'rt | töt | tüört | tăvattă | тöрт |
7 | yeti | yedi | yedi | cide | jeti | yetti | yättä | sette | şiççĕ | jети |
10 | on | on | o:n | un | on | o'n | on | uon | vunnă | он |
100 | yüz | yüz | yü:z | yöz | jüz | yuz | yüz | sü:s | şĕr | jÿс |
Шәхси алмашлык | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Төрекчә | Азәрбайҗанча | Төрекмәнчә | Үзбәкчә | Уйгырча | Башкортча | Татарча | Казакъча | Кыргызча | Якутча | Чуашча |
ben | mən | men | men | men | min | min | men | men | min | epĕ / ep |
bana | mənə | maňa | menga | manga | miñä | miña | mağan | maga | miexe / miexeğe | mana |
beni | məni | meni | meni | méni | mine | mine | meni | meni | miigin | mana |
bende | məndə | mende | menda | mende / méningde | mindä | mindä | mende | mende | - | manra |
benden | məndən | menden | mendan | mendin / méningdin | mindän | minnän | menen | menden | miigitten | manran |
benim | mənim | meniň | mening | méning | mineñ | minem | meniñ | menin | miene | man / manăn |
benimle | mənimlə | men bilen / meniň bilen | men bilan / mening bilan | men bilen / méning bilen | mineñ menän | minem belän | menimen | men menen | miiginen | manpa |
Төрекчә | Азәрбайҗанча | Төрекмәнчә | Үзбәкчә | Уйгырча | Башкортча | Татарча | Казакъча | Кыргызча | Якутча | Чуашча |
sen | sən | sen | sen | sen | hin | sin | sen | sen | en | esĕ / es |
sana | sənə | saňa | senga | sanga | hiñä | siña | sağan | saga | eyiexe / eyiexeğe | sana |
seni | səni | seni | seni | séni | hine | sine | seni | seni | eyigin | sana |
sende | səndə | sende | senda | sende / séningde | hindä | sindä | sende | sende | - | sanra |
senden | səndən | senden | sendan | sendin / séningdin | hindän | sinnän | senen | senden | eyigitten | sanran |
senin | sənin | seniň | sening | séning | hineñ | sineñ | seniñ | senin | eyiene | san / sanăn |
seninle | səninlə | sen bilen / seniň bilen | sen bilan / sening bilan | sen bilen / séning bilen | hineñ menän | sineñ belän | senimen | sen menen | eyiginen | sanpa |
Төрекчә | Азәрбайҗанча | Төрекмәнчә | Үзбәкчә | Уйгырча | Башкортча | Татарча | Казакъча | Кыргызча | Якутча | Чуашча |
siz | siz | siz | siz | siz / sili | heź | sez | siz | siz | en | esir / esĕr |
size | sizə | size | sizga | sizge / silige | heźgä | sezgä | sizge | sizge | eyiexe / eyiexeğe | sire |
sizi | sizi | sizi | sizni | sizni / silini | heźźe | sezne | sizdi | sizdi | eyigin | sire |
sizde | sizdə | sizde | sizda | sizde / silide | heźźä | sezdä | sizde | sizde | - | sirĕnte |
sizden | sizdən | sizden | sizdan | sizdin / silidin | heźźän | sezdän | sizden | sizden | eyigitten | sirĕnten |
sizin | sizin | siziň | sizning | sizning / silining | heźźeñ | sezneñ | sizdiñ | sizdin | eyiene | sirĕn |
sizinle | sizinlə | siz bilen / siziň bilen | siz bilan / sizning bilan | siz bilen / sizning bilen / sili bilen | heźźeñ menän | sezneñ belän | sizben | siz menen | eyiginen | sirĕnpe |
Төрекчә | Азәрбайҗанча | Төрекмәнчә | Үзбәкчә | Уйгырча | Башкортча | Татарча | Казакъча | Кыргызча | Якутча | Чуашча |
o | o | ol | u | u | ul | ul | ol | al | kini | văl / ul |
ona | ona | oňa | unga | uningha | uğa | aña | oğan | aga | kiniexe | ăna |
onu | onu | onu | uni | uni | unı | anı | onı | anı | kinini | ăna |
onda | onda | onda | unda | unda / uningda / anda | unda | anda | onda | anda | - | unra / unta |
ondan | ondan | ondan | undan | undin / uningdin / andin | undan | annan | onan | andan | kinitten | unran / untan |
onun | onun | onuň | uning | uning | unıñ | anıñ | onıñ | anın | kiene | un / unăn |
onunla | onunla | o bilen / onuň bilen | u bilan / uning bilan | u bilen / uning bilen | unıñ menän | anıñ belän | onımen | al menen | kininen | unpa |
Төрекчә | Азәрбайҗанча | Төрекмәнчә | Үзбәкчә | Уйгырча | Башкортча | Татарча | Казакъча | Кыргызча | Якутча | Чуашча |
biz | biz | biz | biz | biz | beź | bez | biz | biz | bihigi | epir / epĕr |
bize | bizə | bize | bizga | bizge | beźgä | bezgä | bizge | bizge | bihiexe / bihiexeğe | pire |
bizi | bizi | bizi | bizni | bizni | beźźe | bezne | bizdi | bizdi | bihigini | pire |
bizde | bizdə | bizde | bizda | bizde | beźźä | bezdä | bizde | bizde | - | pirĕnte / pirte |
bizden | bizdən | bizden | bizdan | bizdin | beźźän | bezdän | bizden | bizden | bihigitten | pirĕnten / pirten |
bizim | bizim | biziň | bizning | bizning | beźźeñ | bezneñ | bizdiñ | bizdin | bihiene | pirĕn |
bizimle | bizimlə | biz bilen / biziň bilen | biz bilan / bizning bilan | biz bilen / bizning bilen | beźźeñ menän | bezneñ belän | bizben | biz menen | bihiginen | pirĕnpe |
Төрекчә | Азәрбайҗанча | Төрекмәнчә | Үзбәкчә | Уйгырча | Башкортча | Татарча | Казакъча | Кыргызча | Якутча | Чуашча |
siz | siz | siz | senlar | siler / sénler | heź | sez | sender | siler | ehigi | esir / esĕr |
size | sizə | size | senlarga | silerge / sénlerge | heźgä | sezgä | senderge | silerge | ehiexe / ehiexeğe | sire |
sizi | sizi | sizi | senlarni | silerni / sénlerni | heźźe | sezne | senderdi | silerdi | ehigini | sire |
sizde | sizdə | sizde | senlarda | silerde / sénlerde | heźźä | sezdä | senderde | silerde | - | sirĕnte |
sizden | sizdən | sizden | senlardan | silerdin / sénlerdin | heźźän | sezdän | senderden | silerden | ehigitten | sirĕnten |
sizin | sizin | siziň | senlarning | silerning / sénlerning | heźźeñ | sezneñ | senderdiñ | silerdin | ehiene | sirĕn |
sizinle | sizinlə | siz bilen / siziň bilen | senlar bilan | siler bilen / sénler bilen | heźźeñ menän | sezneñ belän | sendermen | siler menen | ehiginen | sirĕnpe |
Төрекчә | Азәрбайҗанча | Төрекмәнчә | Үзбәкчә | Уйгырча | Башкортча | Татарча | Казакъча | Кыргызча | Якутча | Чуашча |
onlar | onlar | olar | ular | ular | ular | alar / ular | olar | alar | kiniler | vĕsem / vălsem |
onlara | onlara | olara | ularga | ulargha | ularğa | alarğa | olarğa | alarga | kinilerge | vĕsene |
onları | onları | olary | ularni | ularni | ularźı | alarnı | olardı | alardı | kinileri | vĕsene |
onlarda | onlarda | olarda | ularda | ularda | ularźa | alarda | olarda | alarda | - | vĕsenche |
onlardan | onlardan | olardan | ulardan | ulardin | ularźan | alardan | olardan | alardan | kinilerten | vĕsenchen |
onların | onların | olaryň | ularning | ularning | ularźın | alarnıñ | olardıñ | alardın | kiennere | vĕsen / vĕsenĕn |
onlarla | onlarla | olar bilen | ular bilan | ular bilen | ular menän | alar belän | olarmen | alar menen | kinilerinen | vĕsempe |
This article uses material from the Wikipedia Tatarça / Татарча article Төрки телләр, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Мәгълүмат CC BY-SA 4.0 буенча таратыла (әгәр башкасы күрсәтелмәсә). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Tatarça / Татарча (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.