Parlamenter Sistem: ülke yönetim sistemi

Parlamenter sistemlerde devlet başkanı veya cumhurbaşkanı, ülke yönetiminde etkin olmayan sembolik mevkilerdir ve devleti temsil ederler. Ülke yönetiminde etkin makam başbakandır, yürütme gücü parlamentodan çıkan başbakan ve kabinesi tarafından yürütülür. Parlamenter sistemde, parlamento belirleyici üst organdır ve başbakan yasama organı tarafından denetlenmekle birlikte yönetimde yüksek güce sahiptir. Genel olarak başbakan olarak bilinen hükûmetin başı, ülkelere göre şansölye gibi isimler alabilir.

Parlamenter sistem, yürütme ve yasama organı arasında güçlü bir işbirliği üzerine kurulmuştur. Yürütme ve yasama organları arasında katı bir güçler ayrılığı bulunmaz ve bu da başkanlık sistemlerinde bulunan sisteme kıyasla farklı bir denge ve denetim mekanizmasına yol açar. Yasama organı, işini tek meclisle veya çift meclisli parlamento aracılığıyla yürütür. Bu parlamento, ülke vatandaşları tarafından demokratik olarak seçilen temsilci veya üyelerden oluşur. Parlamenter sistemlerde devlet başkanı genellikle hükûmet başkanından başka bir kişidir. Buna karşılık, başkanlık sisteminde devlet başkanı çoğunlukla hükûmet başkanıyla aynı kişidir ve yürütme organı meşruiyetini yasama organından almaz.

Parlamenter sistemlerde genel olarak devlet başkanının sembolik makam olmasından ötürü halk tarafından demokratik oylama ile seçilmez. Halk, parlamento üyelerini seçer ve devlet başkanı ise halk tarafından seçilen parlamento üyeleri tarafından seçilir. Bu çoğu parlamenter cumhuriyette böyleyken, devlet başkanının halk tarafından seçildiği nadir parlamenter sistem örnekleri de bulunur. Parlamenter sistemle yönetilen bir ülke meşrutî monarşi ya da parlamenter cumhuriyet olabilir. Meşrutî monarşide yetkileri sembolik olan bir hükümdar (kral, imparator, padişah) bulunur, Birleşik Krallık, İsveç, Japonya ve Birinci ve İkinci Meşrutiyet dönemlerinde Osmanlı İmparatorluğu bunun örnekleridir. Parlamenter cumhuriyetlerde ise çoğunlukla parlamento tarafından seçilerek işbaşına gelen, yetkileri yine çoğunlukla sembolik olan bir devlet başkanı (cumhurbaşkanı) bulunur, Almanya, İtalya ve Hindistan bunun örnekleridir.

Bazı parlamenter sistemlerde hükûmete istikrar ve güç kazandırmak amacıyla öngörülen birtakım usulleri ihtiva eden sistemlere genel olarak “rasyonelleştirilmiş parlamentarizm” denmektedir. Rasyonelleştirilmiş parlamentarizm, sağlam bir parlamento çoğunluğuna dayanmayan hükûmetlere güç ve istikrar kazandırmaya yönelik hukuk kurallarının bütünü olarak da tarif edilmektedir.

Zamanla, toplumlar kabilelerden oluştuğunda, meclisler veya bir reis vardı ve bu kararlar köy büyükleri tarafından değerlendirildi. Sonuç olarak, bu meclisler modern parlamenter sistemlere yavaşça evrildi.

İlk parlamento örnekleri genellikle Orta Çağ dönemi Avrupa toplumlarına dayanır: Özellikle 1188'de İspanya Kralı Alfonso IX of León, León Cortes'i'nde üç devleti topladı. Eski bir parlamenter hükûmet örneği, günümüz Hollanda'sında 1581 yılında Hollanda Ayaklanması sırasında gelişti. Ayaklanma sırasında egemenlik, yasama ve yürütme yetkileri, Kral II. Philip'nin yerine Hollanda Genel Devletleri tarafından alındı. Modern parlamenter hükûmet kavramı, Büyük Britanya'da 1707 ile 1800 arasında, İsveç'te ise 1721 ile 1772 arasında ortaya çıktı. İngiltere'de Simon de Montfort, iki ayrı parlamentoyu topladığı için parlamenter hükûmet modelinin babalarından biri olarak anılmaktadır. İlk reform 1258'de kralın sınırsız yetkisini elinden aldı ve ikinci reform 1265'te kasabalarda bulunan sıradan vatandaşların haklarını güvence altına aldı. Daha sonra, 17. yüzyılda İngiltere Parlamentosu, liberal demokrasinin sistemine öncüllük etti. Ardından 1689 Haklar Beyannamesi kabul edildi.Büyük Britanya'da, teoride monark kabinesinin başkanlığını yapar ve bakanları görevlendirir. I. George ise İngilizce konuşamaması nedeniyle kabine başkanlığını üstlenme sorumluluğunu ilk başbakan olan Robert Walpole'a devretti. Seçmenlerin oy hakkının genişlemesiyle parlamentonun demokratikleşmesi, hükûmeti kontrol etme ve kralın hangi hükûmeti kurmasını isteyebileceğine karar verme rolünü artırdı. 19. yüzyıla gelindiğinde, 1832 Büyük Reform Yasası, parlamentonun egemenliğini sağladı ve bu özgür seçimlerin kimin başbakan olacağı yanı sıra ve hükûmetin bileşimini belirlemesine neden oldu.

Diğer ülkeler, genellikle Westminster hükümet sistemi olarak adlandırılan, yürütmenin iki meclisli bir parlamentonun alt meclisine hesap veren ve devlet başkanının adına, resmen devlet başkanına verilmiş olan yetkileri kullanma sistemini benimsedi. Bu nedenle, anayasal monarşilerde "Majestelerinin Hükümeti" veya parlamenter cumhuriyetlerde "Bakanlar Kurulu" gibi ifadeler kullanılması yaygın hale geldi. Bu sistem, özellikle eski Britanya sömürgesi olan topraklarda yaygınlaştı ve bunların birçoğunun anayasaları Britanya parlamentosu tarafından kabul edildi; Avustralya, Yeni Zelanda, Kanada, İrlanda Serbest Devleti ve Güney Afrika Birliği. Bazı parlamenter sistemler, orijinal Britanya modelini değiştirerek uyguladılar veya başlangıçta farklı bir model olarak geliştirildi: Örneğin Avustralya Senatosu, başlangıcından beri İngiliz Lordlar Kamarası yerine Amerika Birleşik Devletleri Senatosu'nu daha yakından yansıtmıştır; 1950'den beri Yeni Zelanda'da ise hiçbir üst meclis bulunmamaktadır. Birçok ülke, Trinidad ve Tobago ve Barbados gibi, kendi sembolik başkanları olan Britanya ile kurumsal bağlarını koparmış, ancak parlamenter hükûmet sistemini sürdürmüşlerdir. Bu sistemlerle birlikte parlamentonun hesap verebilirlik ve sorumlu hükûmet fikri yayılmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu'nda ve Türkiye Cumhuriyeti'nde parlamenter sistem, tarihsel olarak farklı aşamalarda gelişmiştir. Osmanlı'da, III. Selim döneminde gerçekleşen Kabakçı Mustafa İsyanı sonucunda, III. Selim tahttan indirildi ve yerine IV. Mustafa getirildi. Bu dönemde Osmanlı Devleti'nin merkezi otoritesi taşrada büyük ölçüde etkisiz hale gelmişti. Eyaletlerdeki ayanlar neredeyse bağımsız idareler kurmuştu. Bu nedenle, padişah IV. Mustafa, merkezi otoriteyi güçlendirmek amacıyla güçlü ayanlarla anlaşma yapmayı gerekli gördü. Bu anlaşma sonucunda Sened-i İttifak adı verilen belge imzalandı. Sultan II. Mahmud döneminde ise bazı ıslahatlarla Osmanlı'da başvekil unvanı ortaya çıktı. Ancak bu unvan, 1839'da sürdürülemediği için sona erdi. Jön Türk Devrimi ile beraber Sultan II. Abdülhamid döneminde ise başbakanlık makamı kuruldu, ancak bu makam Meclis-i Meb'ûsan'ın sultan tarafından fiilen dağıtılmasına rağmen kaldırılmadı. İkinci Meşrutiyet'in ilanından hemen sonra seçimler düzenlendi. İttihat ve Terakki Fırkası ile liberal görüşlü Ahrar Fırkası bu seçimlerin başlıca partileriydi. İttihat ve Terakki seçimleri kazandı. Yeni Meclis-i Mebusan, 17 Aralık 1908'de çalışmalarına başladı. Bu dönemde, ülkeyi perde arkasından yöneten İttihat ve Terakki yönetimine karşı artan bir hoşnutsuzluk gözlendi. Muhalif gazeteci Hasan Fehmi Bey'in 6 Nisan 1909'da bir İttihat ve Terakki mensubu tarafından öldürülmesi, İstanbul'da büyük bir protesto gösterisine yol açtı. 13 Nisan 1909'da bazı askerî birlikler ve medrese öğrencileri ayaklandı, bu ayaklanma sırasında bazı subaylar ve milletvekilleri linç edildi ve İttihatçı olarak bilinen gazeteler yağmalandı. 31 Mart Vakası olarak adlandırılan bu ayaklanma, Selanik'ten gelen Hareket Ordusu tarafından 24 Nisan'da bastırıldı. 27 Nisan'da tekrar toplanan Meclis, II. Abdülhamid'in bu ayaklanmadan sorumlu tutarak tahttan indirilmesine ve V. Mehmed'in tahta geçirilmesine karar verdi. 8 Ağustos 1909'da Kanûn-î Esasî üzerinde yapılan radikal değişikliklerle padişahın yetkileri "sembolik" bir düzeye indirildi. Artık vekiller heyeti (bakanlar kurulu) meclise karşı sorumluydu ve meclisten güvenoyu alamayan vekillerin ve hükûmetin görevi sona eriyordu. Meclis başkanını padişah değil, meclis kendisi seçiyordu. Padişaha meclisi kapatma yetkisi tanınsa da, bu yetki belirli koşullara bağlanmış ve üç ay içinde yeni seçimlerin yapılması zorunlu hale getirilmişti. Bu değişiklikler, Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk kez parlamenter sistemin uygulanmaya başladığını işaret etti ve ayrıca anayasa ile bazı temel hak ve özgürlüklerin tanındığı bir dönemi başlattı. Türkiye'de ise 1923 yılında Cumhuriyet ilan edildiğinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi Teşkilât-ı Esâsiyye kanununda değişiklik yapılarak Başvekalet makamı kuruldu. 1945 yılında ise 4695 sayılı Anayasa kabul edilerek İcra Vekilleri Heyeti yerine Bakanlar Kurulu ve Başbakanlık unvanı getirildi. 1908 yılından 2018'e kadar neredeyse kesintisiz olarak Türkiye, Başbakanlık ve Bakanlar Kurulu altında parlamenter hükûmet modeli ile yönetildi. Ancak 2017'de yapılan anayasa değişikliği ile başbakanlık ve bakanlar kurulu kaldırılarak yürütme yetkisi tamamen cumhurbaşkanına verildi ve başbakanlık makamı 110 yılın ardından kaldırıldı.

Demokrasi ve parlamenter sistem, Birinci Dünya Savaşı sonrası yıllarda Avrupa'da giderek yaygınlaştı. Sistem, demokrasi yanlısı olan Amerika Birleşik Devletleri, Büyük Britanya ve Fransa tarafından, yenik ülkeler ve halefleri olan Almanya'nın Weimar Cumhuriyeti ve Birinci Avusturya Cumhuriyeti üzerinde kısmen dayatıldı. On dokuzuncu yüzyılın kentleşmesi, Sanayi Devrimi ve modernizm, Radikallerin parlamenter talepleri ve sosyal demokratların yükselen hareketini göz ardı etmeyi giderek daha imkansız hale getirmişti; demokratik güçler, parlamenter sisteme geçiş yapan birçok devlette egemen hale geldi, özellikle Üçüncü Fransız Cumhuriyeti'nde Radikal Parti ve merkez-sol müttefikleri hükûmeti birkaç on yıl boyunca domine etti. Bununla birlikte, 1930'larda faşizmin yükselmesi, İtalya ve Almanya dahil birçok ülkede parlamenter demokrasiye son verdi. İkinci Dünya Savaşı'nın ardından, mağlup olan faşist Mihver güçleri, galip Müttefikler tarafından işgal edildi. Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik Krallık ve Fransa gibi Müttefik demokrasiler tarafından işgal edilen ülkelerde parlamenter anayasalar uygulandı. İtalya ve Batı Almanya (şu anda tüm Almanya) için parlamenter anayasaların oluşturulmasına yol açıldı, aynı zamanda 1947 Japonya Anayasası da bu dönemde hayata geçirildi. İşgal edilen ülkelerde, meşru demokratik hükûmetlerin geri dönmesine izin verilmesi, parlamenter prensiplere halkın bağlılığını artırdı. Danimarka'da, 1953 yılında yeni bir anayasa yazıldı, Norveç'te ise uzun ve tartışmalı bir süreç sonucunda ülkenin sağlam demokratik anayasasında değişiklik yapılmadı.

Afrika

Amerika

Asya

Avrupa

Okyanusya

• Koalisyon hükûmeti
• Başkanlık sistemi
• Yarı başkanlık sistemi
• Yönetim biçimlerine göre ülkeler listesi