Svetosavski Nacionalizam

Svetosavlje kao noviji koncept predstavlja ideologiju vodećih crkvenih teologa tek od 20. veka.

Ova ideologija je nastala 1930-ih godina u Kraljevini Jugoslaviji. Njeni najzačajniji ideolozi su pravoslavni episkop Nikolaj Velimirović i srpski pro-fašistički političar Dimitrije Ljotić. Pobedom komunizma nakon Drugog svetskog rata ova ideologija je potisnuta, a neki njeni aspekti nastavljaju da se razvijaju među pravoslavnim teolozima. Svetosavski nacionalizam je od 1990-ih ponovo prisutan na političkoj sceni Srbije, a zastupaju ga neke desničarske organizacije (Otačastveni pokret Obraz, Sveti Justin, Dveri srpske...) i pojedinci unutar Srpske pravoslavne crkve.

Suština svetosavske ideologije je sintagma - jedan narod, jedne religije u jednoj državi. Svetosavski nacionalisti se zalažu za ono što nazivaju srpskim srednjevekovnim vrednostima („bogoljublje“, „viteštvo“, „sabornost“) i za uspostavljanje srpske pravoslavne teokratije na prostoru od „Kupe do Vardara i od Dunava do Jadranskog mora“. Pristalice ove ideologije odbacuju zapadnu kulturu, demokratiju, liberalizam, ljudska prava, republikanske vrednosti, antifašističku tradiciju i ekumenski dijalog. Tokom 1990-ih, svetosavski nacionalizam je postao dominantna struja unutar Srpske pravoslavne crkve.

Pojedini kritičari u pojavi svetosavskog nacionalizma unutar Pravoslavne crkve vide filetizam, koji je na Carigradskom saboru 1872. osuđen kao moderna jeres.

Glavni članak: Svetosavlje

 

Nikolaj Velimirović uvodi nov političko–religijski koncept svetosavlja u pravoslavnu teologiju. Đorđević navodi da je termin „svetosavlje“ skovao i lansirao Rus koji se zvao Fjodor Titov, u Beogradu uoči drugog svetskog rata. Termin svetosavlje je počeo da se koristi u Srbiji krajem 1930-ih godina po osnivaču srpske crkve Svetom Savi, i njime je naglašavan etnički srpski karakter, nasuprot univerzalnom karakteru pravoslavne crkve. Za crkvene ideologe, pravoslavni koncept odnosa države i crkve oličen je u ličnosti Svetog Save.

Analitičari smatraju da je svetosavlje „sofisticirana intelektualna konstrukcija“ koja ima obeležja sakralizacije nacije i nacionalizacije religije; ono postavlja pravoslavlje u središte srpskog nacionalizma, zatvarajući tako prolaz nepravoslavnima u srpsku političku sferu.

Neki autori izbegavaju reč svetosavlje za opisivanje ove ideologije, zato što ona »nema neposrednu vezu sa imenom i delom Save Nemanjića«. Oni naglašavaju da je Nikolaj Velimirović Svetom Savi pripisao nacionalizam kojeg kod njega nema.

Kraljevina Jugoslavija

Svetosavski nacionalizam kao ideologija je nastao je u vreme uspona fašizma u Evropi, 1930-ih godina. Razvio ju je Nikolaj Velimirović (1880-1956), episkop SPC, čiji politički stavovi do danas izazivaju podeljenost javnosti. Tokom 1930-tih Velimirović je bio glavni glas hrišćanskog nacionalizma u Srbiji. Zalagao za uspostavljanje društva na pravoslavnim hrišćanskim tradicijama i srpskom obliku religioznog nacionalizma i monarhizma. U svom predavanju pod naslovom „Nacionalizam Svetog Save“ na Kolarčevom narodnom univerzitetu u Beogradu 1937. godine on je izneo kontroverznu tvrdnju da su pokušaji Adolfa Hitlera o nemačkoj nacionalnoj crkvi slične idejama Svetog Save o narodnoj veri i crkvi:

 

Ipak se mora odati priznanje sadašnjem nemačkom Vođi, koji je kao prost zanatlija i čovek iz naroda uvideo da je nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I evo u 20-om veku on je došao na ideju Svetoga Save, i kao laik poduzeo je u svome narodu onaj najvažniji posao, koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju.

– Nikolaj Velimirović

Velimirović nakon toga zaključuje da je nama taj posao svršio Sveti Sava još pre 700 godina, i „otuda je nacionalizam srpski, kao stvarnost, najstariji u Evropi“. Nikolaj Velimirović je propagirao odbacivanje "svih stranih običaja i površnih zapadnih tradicija", uključujući demokratiju, jednakost, individualizam, religioznu toleranciju i druge vrednosti modernizma i prosvećenosti.^{[nedostaje referenca]} On smatra da je arijevskoj rasi sudbina dodelila ulogu da bude glavni nosilac hrišćanstva u svetu.

Izrazito anti-komunističko, pa čak i pro-fašističko opredeljenje ove ideologije je nastalo delom pod uticajem Ruske zagranične crkve (osnovane 1921. u Sremskim Karlovcima) i pripadnika ruske monarhističke bele emigracije koji su nakon Oktobarske revolucije i Ruskog građanskog rata izbegli u Kraljevinu Jugoslaviju.

Drugi svetski rat

Izgradnji ove ideologije je doprineo i Dimitrije Ljotić, srpski desničarski političar i saradnik nemačkih nacista tokom Drugog svetskog rata. On je bio veliki protivnik zapadne demokratije, pluralizma i individualističkog načela, a zalagao se za stalešku monarhiju i korporativističko uređenje društva (sabornost). Veličao je seoske vrednosti i tradicionalno uređenje društva po forumuli: Bog u vaseljeni, kralj u državi, domaćin u domu. Pod Velimirovićevim ideološkim uticajima, Ljotić je osnovao svoj fašistički pokret Zbor čija su glavna načela bila: anti-komunizam, borba protiv „jevrejske zavere“ i zalaganje za staleško uređenje države. Ovaj pokret je nakon nemačke okupacije Srbije 1941. godine stavljen u službu nacističkog režima.

Danas kako stoje stvari, nama jedino Berlin i Hitler mogu doneti novu preporođenu svetosavsku Srbiju.

– Dimitrije Najdanović

Tokom vojne uprave u Srbiji (1941-44), antisemitizam je postao jedna vrsta "kulturološkog rodnog pojma" koji je, između ostalog, obuhvatao komunizam, demokratiju, liberalizam, kapitalizam i ostalo. Jevrejima je, pored kolektivne krivice za ubistvo Hrista, pripisivana i krivica za Francusku revoluciju i Oktobarsku revoluciju, kao i za boljševizam koji je predstavljen kao „poslednja forma jevrejske pakosti“. 22. oktobra 1941. u Beogradu je otvorena propagandistička Antimasonska izložba protiv komunista, Jevreja i masona, koju je finansirao grad Beograd.

Za razliku od Ljotića, Velimirović je odbio da sarađuje sa nacistima tokom okupacije, zbog čega je odveden u nemački logor Dahau. U svojoj knjizi „Kroz tamnički prozor“, napisanoj 1944. godine u logoru Dahau, Velimirović vidi kulturu kao „zbir svih zala“, i predlaže da Crkva propiše jedan molitveni dan u godini, kad će se sav narod sa svojim starešinama moliti Bogu da ga spase od kulture. U istom spisu, Velimirović za izbijanje Drugog svetskog rata optužuje gotovo sve savremene ideologije Evrope, osim fašizma, čiji izum pripisuje Jevrejima, odnosno „njihovom ocu Đavolu“:

Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi, koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam, i sveopštu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova đavola.

Zbog ovog i drugih tekstova, mnogi autori smatraju Nikolaja Velimorovića za bitnog ideologa srpskog antisemitizma. Velimirovićevi antijevrejski stavovi su bili mešavina religioznog anitisemitizma, koji je imao dugu istoriju u hrišćanstvu, i antisemitskih teorija zavere iz 19. veka, koje su bile rasprostranjene širom Evrope uoči Drugog svetskog rata.

Dimitrije Ljotić je poginuo 23. aprila 1945. kod Ajdovščine u Sloveniji prilikom povlačenja pred Narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije. Nikolaj Velimirović je u nadgrobnoj besedu istakao da je Ljotić bio veliki „hrišćanski državnik“ i da sada „pripada nebeskoj Srbiji“. Po okončanju fašističke okupacije i uspostavljanju nove komunističke vlasti, Nikolaj Velimirović je, zbog bliskosti sa Dimitrijem Ljotićem i povezanosti sa političkom organizacijom Zbor, izbegao iz zemlje. Umire u egzilu.

SFR Jugoslavija

U periodu SFR Jugoslavije Nikolaj Velimirović je smatran saradnikom fašista i izdajnikom. Crkva je bila odvojena od države, a Nikolajeva politička ideologija u Jugoslaviji nije imala javnih zastupnika ni pristalica.

Međutim, neke aspekte ove ideologije, posebno njen anti-ekumenski karakter, su razvijali pojedini teolozi Srpske pravoslavne crkve. U osudi "svejeresi ekumenizma" posebno su prednjačili episkop Justin Popović i njegovi učenici.

Nakon Titove smrti, sredinom 1980-ih godina, započinje proces rehabilitacije Nikolaja Velimirovića u Šabačko-valjevskoj eparhiji, gde je kao episkop služio Jovan Velimirović, njegov sinovac.

Jugoslovenski ratovi

Raspadom SFRJ i dolaskom Miloševića na vlast, Srpska pravoslavna crkva je vraćena na političku scenu u Srbiji. Pritom, svetosavski nacionalizam postaje dominantna struja unutar Srpske pravoslavne crkve. Istoričar Petar Atanacković smatra da je suština ideološkog programa SPC sadržana u tezi da snažna država u simbiozi sa snažnom pravoslavnom crkvom treba zajednički da predvode jedno, u svakom pogledu homogeno, srpsko društvo. Ova idelogija se pri tom oslanja na stara načela: „pravoslavlje-samodržavlje-sabornost” ili „bog na nebu-kralj na zemlji-domaćin u kući”. Atanacković smatra da Srpska pravoslavna crkva „očito teži postizanju jednog staleškog poretka“, koji je postojao u srednjem veku, ali koji je izgubljen i koji stoga treba oživeti.

Tokom 1990-ih godina u Srbiji se javljaju pojedinci i skupine koje počinju javno da zastupaju ideologiju svetosavskog nacionalizma (Otačastveni pokret Obraz, Sveti Justin Filozof, Dveri srpske). Takođe, dolazi do obnovljenog interesovanja za ideologije Dimitrija Ljotića, Milana Nedića, Nikolaja Velimirovića i Velike Srbije. Trijada svetosavskog nacionalizma - bog na nebu, kralj u državi, domaćin u porodici - postaje veoma frekventna u govorima nacionalističkih prvaka. Kao glasnogovornike nacionalizma unutar Crkve 1990-ih godina, kritičari navode sledeća četiri episkopa: Amfilohija Radovića, Artemija Radosavljevića, Atanasija Jevtića i Irineja Bulovića. Nacionalistička struja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi je smatrala Velimirovićevu rehabilitaciju načinom da se srpsko nacionalno biće „pročisti od sablasti komunizma“. Mošti vladike Nikolaja prenete su u Srbiju u maju 1991. godine, u danima kada je otpočinjao rat na teritoriji bivše Jugoslavije.

Tokom jugoslovenskih ratova 1990-ih, neke vladike i sveštenici Srpske pravoslavne crkve su propovedali nacionalizam, stavivši se otvoreno u službu vojske. Patrijarh srpski Pavle se otvoreno izjasnio protiv takve pojave, ali nije mogao da zaustavi vladike u ratnim vremenima. Suočavajući se sa zahuktalim nacionalizmom, srpski patrijarh je apelovao: „Budimo ljudi, iako smo Srbi“. Patrijarh Pavle je 1990-ih otvoreno govorio da ne želi ni najmanju Srbiju ukoliko će ona biti stvorena po cenu smrti i jednog deteta bilo koje vere i nacije.

A ja kažem: ako bi trebalo da se održi Velika Srbija zločinom, ja na to pristao ne bih nikada; neka nestane Velike Srbije, ali zločinom da se održava – ne. Ako bi bilo potrebno i nužno jedino da se održi Mala Srbija zločinom, ja i na to ne bih pristao. Neka nestane i Male Srbije ali zločinom da se održi – ne. I kad bi trebalo da se održi poslednji Srbin, ja da sam taj poslednji Srbin, a da se održi zločinom – ne pristajem, neka nas nestane ali da nestanemo kao ljudi, jer nećemo onda nestati, živi ćemo otići u ruke Boga Živoga.

– Patrijarh srpski Pavle

Savremeni period

Nakon petooktobarskih promena 2000. godine, u Srbiji dolazi do jačanja klerikalizma. U novembru 2000. godine Arhijerejski sabor zahteva da se veronauka uvede kao redovni predmet u državne škole, a predstavnici Kancelarije za veronauku pri srpskoj patrijaršiji su saopštili da bi „država morala pravoslavlje da proglasi državnom religijom, odnosno, da naša država treba da se verifikuje kao pravoslavna država“. Krajem iste godine odobravava se prisustvo sveštenika u vojnim institucijama. 2001. godina je uredbom Vlade Republike Srbije veronauka uvedena u državne škole kao izborni predmet. U narednim godinama, lik i delo Nikolaja Velimirovića bivaju rehabilitovani, a Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve ga 19. maja 2003. godine kanonizuje za sveca.

U ovom periodu, grupe koje zastupaju svetosavski nacionalizam počinju da jačaju. Jedna od njih, Otačastveni pokret Obraz, skreće na sebe pažnju javnosti nakon nasilnog gušenja povorke ponosa 2001. godine. Tokom narednih godina, ova organizacija silom sprečava veliki broj političkih, kulturnih, umetničkih i verskih manifestacija sa čijom se sadžinom ne slaže. Obraz glasno zastupa svetosavski nacionalizam, zalažući se za uspostavljanje "hrišćanskih" vrednosti, služeći se nasiljem kao sredstvom. Vremenom je delovanje Obraza skrenulo na sebe pažnju policije, koja je 2005. godine objavila izveštaj u kojem njihovu ideologiju ocenjuje kao klerofašizam, mešavinu pravoslavnog klerikalizma i fašizma.

Mi hoćemo našu vojsku, srpsku vojsku, zato što smo, po rečima vladike Nikolaja Velimirovića, po krvi Arijevci, po poreklu Sloveni, a po srcu i duhu hrišćani.

– Mladen Obradović, sekretar Obraza

U nedelju 9. novembra 2008. godine militantne pristalice svetosavskog nacionalizma, tzv. „obrazovci“ su čak prekinuli i liturgiju u pravoslavnoj sabornoj Crkvi svetog Georgija u Smederevu, jer se nisu slagali sa načinom na koji je izvođena.

9. maja 2009. u Sabornoj crkvi u Beogradu je održan pomen Milanu Nediću, Dimitriju Ljotiću i njihovim pristalicama.

Kritičari ocenjuju da je poslednjih godina odnos Srpske pravoslavne crkve prema ostatku hrišćanskog sveta sve više sektaški i da SPC vodi politiku izolacionizma. Na katoličku crkvu se gleda objektivno,kroz istoriju njene podrške Ustaškom pokretu i zločincima,kao i konstantnom radu na rušenju bivše Jugoslavije. Odnos prema pravoslavnoj Vaseljenskoj patrijaršiji je takođe loš zbog toga što se SPC protivi njenom ekumenskom opredeljenju.

Obeležja svetosavskog nacionalizma su:

• „Srbstvo“, odnosno zalaganje za obnovu srednjevekovnih srpskih vrednosti („bogoljublje“, „viteštvo“, „sabornost“).
• Pravoslavlje, odnosno srpska verzija pravoslavlja - svetosavlje.
• Nacionalizam, koji ima obeležja krajnjeg šovinizma prema Albancima, Hrvatima, Bošnjacima i drugim narodima.
• Monarhija, odnosno zalaganje za povratak dinastije Karađorđevića na tron.
• Teokratija („država sa Božijim blagoslovom“ na čelu sa „hristoljubivim vladarom“ i verskim sistemom obrazovanja.)
• Velika Srbija (jedinstvena srpska država od „Kupe do Vardara i od Dunava do Jadranskog mora“)
• Militarizam, oslanjanje na silu i potenciranje industrije naoružanja kao najvažnije privredne grane.)
• Klerikalizam, odlučujući uticaj pravoslavnog crkvenog klera na politički i društveni život.
• Korporativizam ili sabornost, odnosno staleško uređenje društva.
• Odbacivanje demokratije i republikanskih vrednosti.
• Anti-liberalizam, odbacivanje ljudskih prava i sloboda, pluralizma i individualnosti.
• Anti-zapadnjaštvo, odbacivanje zapadne kulture i protivljenje evropskim integracijama.
• Anti-ekumenizam, protivljenje ekumenskom dijalogu i Svetskom savetu crkava.
• Anti-komunizam, koji podrazumeva odbacivanje antifašističke tradicije i političkih ideologija levice i centra.
• Antisemitizam, potenciranje judeo-masonske zavere i stereotipa o Jevrejima kao bogoubicama.
• Viktimizacija, poricanje sopstvenih zločina i naglašavanje tuđih.
• Ksenofobija, iracionalna mržnja i nepoverenje prema svemu stranom.
• Homofobija, mržnja prema homoseksualcima i pripadnicima seksualnih manjina.

Srpski filozof Pero Slijepčević 1938. godine piše da je hrišćanstvo svečovečansko, nadnacionalno, i kao takvo sasvim suprotno od kulta predaka. On kritikuje stanovište „srpskog patrijarhalca“ koji je ostao nasred puta i čije je hrišćanstvo više nacionalno nego ekumensko. Svetosavlje se smatra izvorom netolerancije i antizapadnjaštva u srpskom društvu.

Izveštaj Helsinškog odbora za ljudska prava za 2007. godinu ocenjuje da Srpska pravoslavna crkva zapostavlja univerzalne poruke Jevanđelja, klizeći u nacionalizam, i da su dva glavna obeležja njenog delovanja antikomunizam i filetizam, kojima pokušava sprovesti „čišćenje“ srpskog nacionalnog identiteta od posledica komunističke ideologije. Ista organizacija izveštava da su generatori antisemitizma u Srbiji razni desničarski pokreti i organizacije (Obraz, Sveti Justin Popović, Dveri srpske, Nomokanon...) koje deluju uz blagoslov SPC.

 

Sociolog religije Mirko Đorđević takođe žestoko kritikuje pojavu antisemitizma među hrišćanima:

Isus je Jevrejin, svi njegovi učenici su Jevreji, njegov jezik je hebrejski i aramejski. Danas ćete u Beogradu pročitati bar 37 knjiga u kojima se tvrdi da su Jevreji narod ubica, da su Jevreji ubili Boga. To je najogoljeniji zoološki antisemitizam koji šire neki Nikolaj i njegove pristalice ... Antisemitizam je sramota hrišćanske civilizacije, jer svega ćete naći u jevanđelju ali ni govora o nekom nacionalnom, rasnom ili etničkom određenju ... Isusa, na kraju, nisu pogubili Jevreji, baš ako hoćete tekstualno, nego rimska legija.

Đorđević ocenjuje da su vodeći ljudi SPC tzv. justinovci i nikolajevci, koji su svojim konzervativnim shvatanjima u sukobu su sa tekovinama modernog društva. On napominje da unutar SPC postoje i oni koji su za ekumenski dijalog, dok drugi ostaju „zarobljenici etnofiletizma“, pa čak proglašavaju pravoslavnog vaseljenskog patrijarha Vartolomeja jeretikom zbog zalaganja za ekumenizam. On podseća da se usled srastanja SPC i države zaboravlja da je misija Crkve evangelizacija, a ne klerikalizacija i da je Crkva spasenjska ustanova a ne politička organizacija.

Pojava nacionalizma u crkvi je postala predmet kritike ne samo laičke javnosti, već i pojedinih episkopa SPC, koji ovakvo delovanje ocenjuju kao „gradnju građevine raskolničkog duha“. Vladika Grigorije podseća da skrivanje iza ideje srpstva, svetosavlja i „čuvarke narodnog bića“, pokazuje „nespremnost i nesposobnost za pastirske izazove vremena“, odnosno „nesposobnost da budemo Crkva“.

• Nebeska Srbija
• Političko delovanje Srpske pravoslavne crkve

Zastupnici:

• Nikolaj Velimirović, Nacionalizam Svetog Save Arhivirano 2012-11-08 na Wayback Machine-u
• Željko I. Poznanović: Geopolitika Svetog Save^{[mrtav link]}
• Boško Obradović, Rađanje ideje Svetosavlja Arhivirano 2009-09-01 na Wayback Machine-u
• Justin Popović, Svetosavlje kao filozofija života Arhivirano 2009-11-29 na Wayback Machine-u
• Nebojša Krstić, Pravoslavlje i demokratija Arhivirano 2010-04-05 na Wayback Machine-u
• Nemanja Mrđenović, Ni levo ni desno Arhivirano 2010-08-11 na Wayback Machine-u
• Bojan Mitić, Država sa Božjim blagoslovom Arhivirano 2010-07-13 na Wayback Machine-u
• Dragan Subotić, Ljotić i Vasiljević o staležima, staleškoj demokratiji i organskoj staleškoj državi Arhivirano 2009-09-04 na Wayback Machine-u

Kritičari:

• Maria Falina, Svetosavlje: A Case Study in the Nationalization of Religion Arhivirano 2016-03-04 na Wayback Machine-u
• Jovan Byford, Potiskivanje i poricanje antisemitizma
• „Stephen Roth Institute“ o antisemitizmu i rasizmu u Srbiji 2005. Arhivirano 2006-12-15 na Wayback Machine-u
• Srpska pravoslavna crkva i novi srpski identitet
• Nikolaj Velimirović apostol nacionalizma
• Mirko Đorđević, Kanonizacija "proroka" antisemitizma^{[mrtav link]}
• Pismo vladike Grigorija arhijerejima SPC Arhivirano 2008-12-12 na Wayback Machine-u