Albanci

Albanci Shqiptarët
Ukupna populacija
7—10 miliona
Regioni sa značajnim brojem pripadnika
Albanija 2,113.741 (2011) 95% stanovništva Albanije  Kosovo [a] ~1,600,000 (2011) 95% stanovništva Kosova (2011)  Turska 500,000 - 5.000.000  Grčka 481.663  Makedonija 450.000 (2022)  Italija 501.949 (2007)  Njemačka 250.000  Švicarska 200.000  SAD 114.000 (2008)  Nizozemska 105.000  Srbija 20.000 proc.(2011)  Crna Gora 5.163 (2007)  Švedska 4.000  Ujedinjeno Kraljevstvo 3.082  Francuska 2.815  Belgija 2.000  Kanada 22.048  Austrija 20.000  Bosna i Hercegovina 1.600  Hrvatska 1.590  Egipat 1.000  Danska 1.000  Australija 1.140  Slovenija 8.00  Norveška 7.000  Finska 5.000  Luksemburg 4.800  Španija 4.500  Rumunija 4.000  Ukrajina 2.500
Jezik/ci
albanski (Arvanitika, Arbëresh, Gegski)
Religija
nominalno uglavnom muslimani (65% suniti i 10% bektaši) s velikom krščanskom manjinom (25% pravoslavci, 10% rimokatlici i grko-katolici). Albanske dijaspore u drugim državama su uglavnom kršćanske (osim u bivšoj Jugoslaviji, na Balkanu i u Turskoj). U samoj Albaniji 42% (1998) stanovništva ne ispovijedavjeru ili su ateisti.
Srodne etničke grupe
Arvaniti, Arbëreshë

U Albaniji živi oko polovina ukupne albanske populacije (2.331.741), dok značajan postotak Albanaca živi na Kosovu (oko 1.600.000), severozapadu Makedonije (124.083),ili 14 % populacije drzave jugu Srbije (oko 20.000 u Preševskoj kotlini) i jugozapadu Crne Gore (31.163). Takođe, postoje tradicionalne albanske zajednice u mnogim zemljama, uključujući Tursku, Grčku i Italiju, kao i albanska dijaspora u Zapadnoj Evropi i Severnoj Americi.

Albanci govore albanskim jezikom (koji ima dva glavna dijalekta: gege i toske) i pišu latinicom. Pretežno su islamske veroispovesti (suniti i bektaši), sa značajnim postotkom hrišćana (pravoslavaca i rimokatolika) i ateista.

Glavni članak: Albanija (ime)

Sami sebe Albanci nazivaju Šćiptar (alb. Shqiptar), od reči šćip (alb. Shqip) ili šćipri (alb. Shqip‘ri), što bi značilo „govoriti jasno, razumljivo“. Postoji i tumačenje po kojem Šćiptari znači sinovi orlova, a Šćiprija zemlja orlova, jer je shqipe odnosno shqiponjë albanska reč za orla.

U srpskom jeziku se za pripadnika albanskog naroda upotrebljava naziv Albanac. Naziv Šiptar se, usled negativne konotacije, u srpsko-hrvatskom govornom području smatra uvredljivim i njegova upotreba predstavlja izraz albanofobije.

Stariji oblik reči Albanac u srpskom jeziku je glasio Arbanas. Pored toga, ranije se za Albance koristio i turski naziv Arnaut.

Poreklo

Glavni članak: Poreklo Albanaca

Postoji više teorija o poreklu Albanaca. Albanci sebe smatraju naslednicima Ilira, drevnih stanovnika Balkana. Ovu teoriju podržava većina albanskih naučnika, kao i određen broj stranih naučnika, uključujući i neke srpske naučnike poput Cvijića. Drugi naučnici osporavaju ilirsko poreklo Albanaca, zaključujući da su oni narod indoevropskog porekla, kao i većina drugih evropskih naroda. Međutim, sama rasprava o poreklu Albanaca često izlazi izvan okvira nauke, prelazeći u domen politike.

Albanci se prvi put pominju u vizantijskim istorijskim izvorima u 12. veku, kada su već u potpunosti primili hrišćanstvo. Pre toga Ptolomej pominje grad Albanopolis na teritoriji današnje Kruje, u čijoj okolini živi pleme Albani. Međutim, iako postoji kontinuitet albanskog etnonima, ne postoje pouzdani dokazi o etničkom kontinuitetu.

Srednji vek

Glavni članak: Istorija Albanije u srednjem veku

 

Tokom srednjeg veka, Albanci su većinom bili hrišćani, a njihove oblasti su uglavnom bile pod vlašću Vizantije. Pod vizantijskim uticajem, Albanci su prihvatili grb sa dvoglavim orlom, koji je kasnije postao zvaničan grb Albanije. U 14. veku Albanci su živeli u okviru Dušanovog carstva, gde su bili priznat narod. Stefan Dušan je nosio titulu „car Srba, Grka, Bugara i Arbanasa”. U vreme otomanskih osvajanja, pojedini albanski vlastelini su se, zajedno sa srpskom i bosanskom vojskom, borili protiv turske vojske u Kosovskom boju.

U 15. veku, kada je veliki deo balkanskog poluostrva pao u ruke Turaka, Albanci su pod vođstvom Skenderbega (1405–1468), „zmaja od Albanije“, vodili bespoštednu borbu protiv Osmanskog carstva čitave dve decenije. Nakon Skenderbegove smrti, albanski otpor se nastavio još deset godina, sve dok otomanska vojska 1478. godine, iz četvrtog pokušaja, konačno nije zauzela Kruju, njegov rodni grad. Nakon toga, Albanija je narednih nekoliko vekova bila u sastavu Otomanskog carstva.

Otomanski period

Glavni članak: Albanija u Otomanskom carstvu

 

Nakon pobede Osmanlija, veliki broj Albanaca beži u Egipat, Grčku i Italiju, gde zasnivaju arbereške zajednice. Tokom vekova otomanske vladavine, veliki deo albanskog stanovništva je primio islam. Neki Albanci su postali čuveni vojnici i činovnici Carstva.

Albanci su zadržali svoje plemensko uređenje, ne dopuštajući Turcima da im se mešaju u njihove unutrašnje stvari i tradicije. U vekovima otomanske vladavine, plemena severne Albanije su živela u bliskim odnosima sa plemenima Crne Gore. Prema pisanju Marka Miljanova, Kuči, Belopavlići, Hoti, Piperi i Klimenti nisu predstavljali uvek dve grupe plemena, albansku i crnogorsku, već su se često zajedno borili protiv zajedničkog neprijatelja. Prema predanju, neka albanska i crnogorska plemena, npr. Krasnići i Vasojevići, imaju zajedničko poreklo.

Nakon Velike seobe Srba u Austriju 1690. godine, Albanci naseljavaju srpske oblasti Kosovo i Metohiju. U Otomanskom carstvu, Albansko stanovništvo je živelo administrativno podeljeno u četiri vilajeta: kosovskom, skadarskom, janjinskom i manastirskom (bitoljskom).

Borba za nezavisnost

Glavni članci: Prizrenska liga i Borba za nezavisnost Albanije

 

 

U 19. veku dolazi do buđenja albanskog narodnog pokreta. 10. juna 1878. godine na sastanku u Prizrenu Albanci osnivaju Prizrensku ligu, koja je sa otomanskim vlastima vodila borbu za albanski jezik u školama i ujedinjenje albanskih oblasti u jedan autonomni Albanski vilajet. Porta je ovo odbila, i počeo je ustanak 1879. kojim je turska vlast svrgnuta u Vučitrnu, Prizrenu, Đakovici, Prištini, Peći i drugde. Turska šalje Derviš-pašu koji vojskom da privremeno razbija ustanak. Nemiri ponovo izbijaju po pašinom povratku u Carigrad. Albanske bune niču 1883. i 1884. godine.

Prvih godina 20. veka umnožavaju se pobune Albanaca, usmerene na dobijanje autonomije u okviru Turske carevine. Između 1905. i 1912. godine Albanci dižu niz ustanaka. 1908. godine dolazi do Mladoturske revolucije, ostvarene uz značajnu podršku albanskog stanovništva Kosovskog i Bitoljskog vilajeta, koja je pružila velike nade Albancima. Međutim, učvršćenjem svoje vlasti Mladoturci napuštaju svoja obećanja. Zbog toga augusta 1909. izbija novi ustanak, a Mladoturci šalju vojsku koja u krvi guši ustanak Albanaca na Kosovu i Metohiji.

Početkom 1912. izbija veliki albanski ustanak pod vođstvom Opšteg ustaničkog komiteta, na čijem čelu su bili Bajram Curi, Isa Boljetinac, Hasan Priština i drugi. Borbu Albanaca protiv Turske su u početku logistički pomagale Crna Gora i Srbija. Na zboru ustaničkih prvaka u Juniku formulisani su zahtevi za utvrđivanjem granica autonomne Albanije, povlačenjem turskih činovnika i uvođenjem albanskog jezika kao službenog. Isprva je Turska odbacivala njihove zahteve kao maksimalističke, ali nakon što su ustanici zauzeli mnoge gradove, uključujući Đakovicu, Mitrovicu, Vučitrn, Prištinu i Skoplje, Visoka Porta je bila prisiljena da im izađe u susret. Međutim, neočekivani uspeh ustanka i stvaranje autonomne Albanije je ugrozilo interese susednih država, koje su iste godine napale Otomansko carstvo i međusobno podelile oblasti naseljene Albancima.

Albanski prvaci su se povukli na slobodnu oblast Vlore i 28. novembra 1912. na velikoj Narodnoj skupštini proglasili Albaniju za nezavisnu državu. Na ambasadorskoj konferenciji u Londonu decembra 1912. godine velike sile su priznale Kneževinu Albaniju, koja je obuhvatila, dok se dio Albanaca našao u okviru susednih država Srbije, Crne Gore i Grčke.

Komunistički period

Glavni članci: Narodnooslobodilačka borba Albanije i Narodna Republika Albanija

Narodnooslobodilačka vojska Albanije, na čelu sa Enverom Hodžom, je 1944. godine preuzela vlast u Albaniji. Skupština je januara 1946. godine ukinula monarhiju i proglasila Narodnu Republiku Albaniju. Godine 1967. NR Albanija je proglašena prvom ateističkom zemljom u svetu. Tokom vladavine Evera Hodže, na teritoriji NR Albanije izgrađeno je oko 700.000 bunkera, jer se neprestano smatralo da postoji opasnost od strane invazije.

Kosovski Albanci su u SFR Jugoslaviji imali teritorijalnu autonomiju. Nakon Titove smrti, kosovski Albanci su 1981. godine započeli proteste kojima su tražili da SAP Kosovo postane republika, što im jugoslovenske vlasti nisu udovoljile.

Savremeni period

Glavni članci: Republika Albanija, Republika Kosovo, i Srpsko-albanski sukob

Nakon 1990. godine u Albaniji se uvodi višepartijski sistem i zemlja menja naziv u Republika Albanija. Od 1990. zemlja je orijentisana prema zapadu. Primljena je u Savet Evrope, i zatražila je prijem u NATO. Albanska radna snaga je nastavila da emigrira u Grčku, Italiju, Evropu i Severnu Ameriku.

Albanci na Kosovu i Metohiji su 1990. godine održali referendum i proglasili Republiku Kosova, koju je priznala samo Albanija. Narednih nekoliko godina na Kosovu se razbuktava srpsko-albanski sukob, koji 1998. godine prerasta u Kosovski rat. Nakon NATO bombardovanja SRJ 1999. godine, ova pokrajina dolazi pod upravu Ujedinjenih nacija. 17. februara 2008. kosovski Albanci su proglasili nezavisnost Republike Kosovo od Srbije, što je do sada priznalo oko 113-ak država članica UN.

Glavni članak: Albanski jezik

 

Albanski jezik (alb. gjuha shqipe) je indoevropski jezik, koji sam predstavlja posebnu granu ove porodice jezika. Tokom istorije, albanski jezik je usvajao reči iz niza stranih jezika: latinskog, slovenskih jezika, turskog, starogrčkog, italijanskog i drugih jezika. Albanski ima mnoge zajedničke osobine sa drugim jezicima Balkana (vidi: Balkanska jezička zajednica).

Albanski jezik ima 2 dijalekta: gege, severno od reke Škumbin, i toske južno. Toske dijalekt je zvanični jezik Albanije. Standard za pisani albanski jezik je usvojen 1908. godine i zasniva se na latiničnom alfabetu. Albanskim jezikom govori oko 5.4 milona ljudi.

Glavni članak: Religija u Albaniji

Albanci su pretežno islamske veroispovesti (65% suniti i 10% bektaši), sa značajnim postotkom hrišćana (15% pravoslavnih, 10% rimokatolika i grkokatolika). Albansku dijasporu čine uglavnom muslimani, osim Arnauta u Grčkoj i Arbereša u Italiji. Međutim, neke organizacije navode da u Albaniji veliki broj ljudi ne praktikuje ni jednu religiju.

Glavni članak: Spisak poznatih Albanaca

 

• Majka Tereza (1910 – 1997), dobitnica nobelove nagrade i beatifikovana časna sestra
• Ferid Murad (1936), američki doktor i farmakolog, albanskog porekla, dobitnik nobelove nagrade.
• Inva Mula, albanska operna sopranistica i solistička i komorna glazbenica.
• Avni Mula, poznati albanski kompozitor i muzičar, otac čuvene operne sopranistice Inva Mula.
• Ismail Qemali Bey Vlora (izgovor: Ismailj Ćemali Bej Fljora, tur. Ismail Kemal) (Valona, 16. januara 1844 — Bari, 24. januara 1919) je bio albanski političar i državnik u Osmanskom carstvu koji se borio za ideje albanskog narodnog preporoda. Imao je vodeću ulogu u proglašenju nezavisnosti Albanije 1912 i privremenoj vladi Albanije.
• Đurađ Kastriot Skenderbeg (1405—1468), nacionalni heroj iz vremena otpora turskim osvajanjima.
• Lekë Dukagjini (1410–1481), albanski knez koji se borio protiv Otomanskog carstva, poznat po svom zakoniku (kanunu).
• Petar Bogdani (1630-1689), najoriginalniji autor rane albanske književnosti
• Gjergj Fishta, albanski fratar i književnik, prevoditelj, rilindas, franjevac.
• Muhamed Ali Paša (1769-1849), valija Egipta i Sudana, smatra se osnivačem modernog Egipta.
• Alexandar Moissi (1879—1935), veliki nemački i austrijski glumac albanskog porekla.
• Stefan Gečov, katolički sveštenik, misionar, etnograf i arheolog.
• Isa Boletini rođen 23. januara 1864. u Boljetinu, u blizini Mitrovice - umro 23. januara 1916. u Podgorici) bio je albanski borac za nezavisnost i vodeća ličnost gerilskog otpora protiv Turske, Srbije i Crne Gore. Među Albancima je poznat kao Heroj Kosova.
• Teofan Noli, poznatiji kao Fan Noli (1882–1965), osnivač Albanske pravoslavne crkve.
• Muhamed Nasirudin al-Albani (1914–1999) uticajni islamski teolog.
• Sterjo Spase (1914-1989), makedonski pisac albanskog
• Abdurahman Shalja, poznati jugoslovenski glumac albanske narodnosti.porekla
• Bekim Fehmiu, poznati jugoslovenski glumac albanske narodnosti.
• Faruk Begolli, poznati jugoslovenski glumac albanske narodnosti.
• Istref Begolli, poznati jugoslovenski glumac albanske narodnosti.
• Nexhmije Pagarusha, poznata jugoslovenska pjevačica.
• Ramiz Sadiku (1915-1943), narodni heroj Jugoslavije.
• Ilinden Spase (1934), makedonski pisac albanskog porekla
• Ibrahim Rugova (1944-2006), intelektualac i političar, prvi predsednik Demokratske lige Kosova.
• Joseph J. DioGuardi (1940), američki senator albansko-italijanskog porekla i vođa Albansko-američke građanske lige.
• John Belushi (1949) i James Belushi (1954), američki glumci albanskog porekla.
• Anna Oxa, Italijanska pjevačica albanskog porijekla.
• Ismail Kadare, poznati albanski pisac, dobitnik odličjâ francuske Legije časti,nagrade Prix mondial Cino Del Duca 1992,nagrade Man Booker International 2005, i nagrade Princ od Asturije 2009.
• Eliza Dushku, američka glumica albanskog porekla
• Rita Ora, britanska pevačica, tekstopisac i glumica albanske narodnosti.
• Adem Jašari, osnivač i vođa albanske organizacije OVK
• Enver Hodža (1908—1985), predsjednik Narodne Republike Albanije.

Za detljniju listu vidjeti

• Spisak poznatih Albanaca

•  
  Albanci 1898. godine.
•  
  Albanci 1911. godine
•  
  Albanci u Albaniji (popis iz 1989. godine).
•  
  Albanci izvan Albanije.
•  
  Albanci u Evropi.

• Čami
• Gegi
• Toski
• Arnauti
• Arbereši
• Albanija
• Kosovo
• Albanofobija

• Edith Durham. The Burden of the Balkans (1905)
• Miranda Vickers: The Albanians. A Modern History. London/New York 1995.
• Historia e Popullit Shqiptar (Istorija albanskog naroda), Priština, 1968.
• Peter Bartl: Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Regensburg/München 1995.
• Frank Kressing u. Karl Kaser (Hrsg.): Albania. A country in transition. Aspects of changing identities in a South-East European country. Baden-Baden 2002. ISBN 3-7890-7670-8
• Peter Jordan/Karl Kaser u.a. (Hrsg.): Albanien. Geographie – Historische Anthropologie – Geschichte – Kultur – Postkommunistische Transformation. Frankfurt am Main u. a. 2003. ISBN 3-631-39416-0

 

Albanci na Wikimedijinoj ostavi

• (sh) Istorija Albanije
• (en) Albanci u umetnosti Arhivirano 2008-08-11 na Wayback Machine-u
• (en) Texts and Documents of Albanian History
• (en) Library of Congress Country Study of Albania