لوګزامبورګ: شمال لوېديځې اروپا هېواد
لوګزامبورګ (/ˈlʌksəmbɜːrɡ/ LUK-səm-burg؛ په لوګزامبورګي کې: Lëtzebuerg ;؛ په فرانسوي کې: لوکزمبورګ؛ په آلماني کې: لوکزمبرګ)، په رسمي توګه د لوګزامبورګ لویه دوچي، د لوېدیځې اروپا په وچه کې بند هېواد دی.
دا هېواد له لوېدیځ او شمال څخه له بلجیم، له ختیځ څخه له آلمان او له سوېل څخه له فرانسې سره ګاونډی دی. پلازمېنه او ترټولو لوی ښار یې، لوګزامبوګرګ، (له بروکسل، فرانکفورټ او سټراسبورګ) سره یوځای د اروپایي ټولنې یو له څلورو رسمي پلازمېنو څخه دی او په هغه کې د اروپایي ټولنې ګڼ شمېر اژانسونو مرکزونه، په ځانګړې توګه د اروپايي ټولنې د عدالت محکمه، چې ترټولو لویه قضایي اداره ده، شتون لري. د لوګزامبورګ کلتور، خلک او ژبه په شدت سره د هغه د فرانسوي او آلماني ګاونډیانو سره تړلې دي. په داسې حال کې چې لوګزامبورګي ژبه له قانوني اړخه د لوګزامبورګ د خلکو یوازنۍ ژبه ده، فرانسوي او آلماني ژبه هم په اداري او قضایي چارو کې کارول کېږي او درې واړه د هېواد اداري ژبو په توګه حسابېږي.
| لوګزامبورګ | |
|---|---|
 |  |
| ملي ترانه: | |
| ځمکه او استوګنه | |
| کوارډينېټ | ۴۹°۴۶′شمال ۶°۰۸′ختیځ / 49.77°شمال 6.13°ختيځ |
| کچه | 2586.36 کیلومتره مربع |
| پلازمېنه | د لوګزامبورګ ښار |
| رسمي ژبې | لوګزامبورګي ژبه فرانسوي آلماني ژبه |
| مشرتابه | |
| بنسټ اېښودنه او واکمنۍ | |
| د خپلواکۍ نېټه | ۱۸۱۵ |
| د عمر محدودیتونه | |
| د واده عمر لږ تر لږه | 18 کلن |
| د بې کارۍ کچه | 6 سلنه (۲۰۱۴) 6.3 سلنه (۲۰۲۱) |
| اوسط عاید | 36084 ېورو |
| نورې عددونه او شمېرې | |
| پیسې | ېورو (۱ جنوري ۱۹۹۹–) |
| بیړنۍ ټليفون شمېره | ۱۱۲ |
| ترافيکي لورۍ | ښي لورۍ |
| رسمي وېبپاڼه | د تاييدولو سرچينه |
| د هيواد کوډ | LU |
| د زنګ وهنې نړیوال کوډ | +352 |
لوګزامبورګ له ۲۵۸۶ کیلومټر مربع (۹۹۸ مایل مربع) مساحت سره د اروپا یو له کوچنیو خپلواکو هېوادونو څخه دی. په ۲۰۲۲م کال کې، د هغه نفوس ۶۴۵۳۹۷ کسه وو چې هغه په اروپا کې په یو کم نفوسه هېواد بدلوي، البته د نفوسو له چټکې ودې سره؛ بهرنیان د دې هېواد کابو نیم نفوس جوړوي. لوګزامبورګ یوه استازې ډیموکراسي ده چې د یوه مشروطه پاچا، لوی ډوک هنري، لخوا رهبري کېږي او هغه یې په نړۍ کې په یوازني پاتې خپلواک لوی ډوک بدلوي. دا پرمختللی هېواد له پرمختللي اقتصاد سره په نړۍ کې د ناخالصه کورني تولید (PPP) له نظره ترټولو مخکې دی. د لوګزامبورګ ښار د پراخو قلعو او تاریخي سیمو استثنایي ساتنې له امله په ۱۹۹۴م کال کې د یونسکو نړیوال میراث په توګه اعلان شو.
د لوګزامبورګ تاریخ په ۹۶۳م کال کې پیلېږي، کله چې کنټ زیګفریډ ټرایر ته نږدې یوه ډبرینه قله او په هغه کې د رومیانو د عصر قلعې، چې په لوسیلینبورهوک «کوچنۍ قلعه» نامتو وې، او د هغه شاوخوا سیمه د سنټ ماکسمین له امپراتورۍ څخه ونیول. د زیګفریډ لمسیانو خپل قلمرو د ودونو، فتحې او تسلط له لارې پراخ کړ. د دیارلسمې پېړۍ په پای کې، د لوګزامبورګ کنټونو د پام وړ پراخې سیمې باندې حکومت وکړ. په ۱۳۰۸م کال کې د لوګزامبورګ کنټ، اووم هنري د رومیانو پاچا او وروسته د سپېڅلي روم امپراتور شو؛ د لوګزامبورګ کور د منځنیو پېړیو په اوږدو کې د سپېڅلي روم څلور امپراتوران تولید کړل. په ۱۳۵۴م کال کې، څلورم چارلز دا ښارګوټی د لوګزامبورګ دوچي ته لوړ کړ. دا دوچي بلاخره د بورګونډي دایرې یوه برخه وګرځېد او وروسته د هالنډ د هابسبورګ له ۱۷ ایالتونو څخه یو شو. د پېړیو په اوږدو کې، د لوګزامبورګ شار او قلعه – چې د فرانسې سلطنت او هابسبورګ قلمرو په منځ کې د هغه د موقعیت له امله له لوړ سټراټېژیک ارزښت څخه برخمن وو – په تدریج جوړ شو ترڅو په اروپا کې یو له نامتو قلعو څخه وشمېرل شي. لوګزامبورګ د څوارلسم لوئي فرانسې او د ماریا ترزا اتریش پورې له تړل کېدو وروسته، د فرانسې لومړني جمهوریت او ناپلیون امپراتورۍ یوه برخه وګرځېد.
د لوګزامبورګ اوسنی ایالت د لومړي ځل لپاره په ۱۸۱۵م کال کې د وین کانګرس کې رامنځته شو. لوی دوچي، له خپلې پیاوړې قلعې سره، د هالنډ د لومړي ویلیام تر شخصي حاکمیت لاندې په یو خپلواک ایالت بدل شو ترڅو له پروسیایي ګارنیزون سره یوځای د فرانسې له برید څخه ساتنه وکړي. په ۱۸۳۹م کال کې، د بلجیم انقلاب ګډوډیو څخه وروسته، د لوګزامبورګ یوازې فرانسوي ژبې برخه بلجیم ته ورکړل شوه او لوګزامبورګي ژبې برخه (له آرلرلنډ، د آرلون سیمې شاوخوا پرته) د لوګزامبورګ په اوسني ایالت بدل شو.
لوګزامبورګ د اروپایي ټولنې، OECD، ملګرو ملتونو سازمان، ناټو او بنلوکس یو له موسسو غړو څخه دی. دې هېواد د لومړي ځل لپاره په ۲۰۱۳ او ۲۰۱۴م کال کې د ملګرو ملتونو امنیت شورا کې خدمت وکړ. له ۲۰۲۲م کال راهیسې، د لوګزامبورګ ښاریان ۱۸۹ هېوادونو ته پرته له ویزې یا په راتلو سره د ویزې ورکړې له اسانتیاوو برخمن وو او د لوګزامبورګ پاسپورټ له فنلنډ، ایټالیا او اسپانیا سره یوشان د نړۍ دریم ځای خپل کړ.
تاریخ
له ۹۶۳م میلادي کال مخکې
په کوم ځای کې چې اوسنی لوګزامبورګ واقع دی هلته د لومړني مېشت کېدو نښې تاریخ د ډبرې عصر یانې کابو ۳۵۰۰۰ کاله مخکې ته رسېږي. له میلاد څخه مخکې دوهمې پېړۍ راهیسې، سلټیکي قبیلې د راین او میوز سیندونو منځ سیمه کې استوګنې شوې، له همدې کبله په هغه سیمه کې چې اوسنی لوی دوچي جوړوي، هلته مېشت شول.
شپږ پېړۍ وروسته، رومیانو سلټیکي قبایلو ته چې په دې سیمه کې په ټولیز ډول مېشت وو، د Treveri په توګه ونومول. د لرغونپېژندنې ګڼ شمېر شواهد کشف شوي دي چې په لوګزامبورګ کې د هغوی شتون ثابتوي چې ترټولو نامتو یې د « Oppidum of the Titelberg» دی.
له میلاد څخه ۵۸ تر ۵۱ کلونه مخکې، کله چې جولیوس سزار ګال او د راین تر پولې د آلمان یوه برخه فتحه کړل، رومیانو په دې هېواد برید وکړ، له همدې کبله د اوسني لوګزامبورګ سیمه د ۴۵۰ نورو کلونو لپاره د روم امپراتورۍ یوه برخه شوه او د پاکس رومانا تر حاکمیت لاندې یې په نسبي سوله کې ژوند کاوه.
کوم څه چې په ګال کې پېښ شول هغه ته ورته، د لوګزامبورګ سلټانو د رومیانو کلتور، ژبه، اخلاق او د ژوند چلند ومنل او په عملي ډول هغه څه ته بدل شول چې تاریخ پوهانو د ګالو-رومي تمدن په توګه توصیف کړي دي. هغه وخت دورې پورې اړوند شواهدو کې Dalheim Ricciacum او Vichten mosaic شامل دي چې د لوګزامبورګ ښار د تاریخ او هنر ملي موزیم کې نندارې ته ایښودل شوي دي.
دې سیمې ته له څلورمې پېړۍ وروسته جرمني فرانکانو نفوذ وکړ او په ۴۰۶م میلادي کال کې د روم لخوا پرېښودل شو. هغه سیمه چې لوګزامبورګ نومېږي اوس د فرانکانو د سلطنت یوه برخه ده. سالیاني فرانکان چې په دې سیمه کې مېشت شول ډېری د هغو کسانو په توګه توصیف کېږي چې ننني لوګزامبورګ ته یې آلماني ژبه راوړې ده، ځکه چې ژب پېژندونکي لرغونې فرانکي ژبه چې د هغوی لخوا ویل کېده د فرانکوني موزل ژبې مختګ ګڼي چې وروسته یې د نورو په منځ کې، د لوګزامبورګي ژبې په توګه تکامل موندلی دی.
د لوګزامبورګ مسیحي کېدل هم په همدې دوره کې قرار لري او په معمول ډول د اوومې پېړۍ پای ته ورګرځي. په دې زمینه کې ترټولو نامتو شخصیت، ویليبرورډ، یو نورتومبریایي سینټ مبلغ دی چې له نورو راهبانو سره یوځای یې، په ۶۹۸م میلادي کال کې د اچټرناخ کلیسا جوړه کړه. د هغه په ویاړ ده چې د اچترناخ د ګډا مراسم هرکال د درېنۍ (سه شنبې) په ورځ ترسره کېږي. د څو پېړیو لپاره، دا کلیسا د اروپا شمال کې یو له اغیزناکو کلیساګانو باندې بدله شوه. د Codex Aureus of Echternach، یو مهم پاتې کوډکس چې په بشپړ ډول د طلا جوهر سره لیکل شوی وو، په یوولسمه پېړۍ کې همدلته تولید شو. د امپراطور سپېڅلی کتاب او د دریم هنري زرین انجیل هم په همدې وخت کې په اکټرناخ کې تولید شول، کله چې د منځني عصر په اوږدو کې د سپېڅلو کتابونو تولید خپل اوج ته رسېدلی وو.
سرچينې
This article uses material from the Wikipedia پښتو article لوګزامبورګ, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). دا پاڼه د CC BY-SA 4.0 سره سم ستاسو په لاسرسي کې ده. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki پښتو (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.