O Lusenbùrgo (Lëtzebuerg in lusenburghéize, prononçiòu ), conosciûo ofiçialménte cómme Granducâto de Lusenbùrgo (Groussherzogtum Lëtzebuerg in lusenburghéize, prononçiòu ), o l'é 'n pàize de l'Eoröpa òcidentâle sénsa sbòcco in sciô mâ.
Védde l'alfabêto fonètico internaçionâle." class="duhoc-lij IPA">[ˈlətsəbuəɕ]), conosciûo ofiçialménte cómme Granducâto de Lusenbùrgo (Groussherzogtum Lëtzebuerg in lusenburghéize, prononçiòu [ˈɡʀəʊ̯shɛχtsoːχtum ˈlətsəbuəɕ]), o l'é 'n pàize de l'Eoröpa òcidentâle sénsa sbòcco in sciô mâ.
ZE | Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
O Lusenbùrgo o confìnn-a co-o Bèlgio a nòrd e a ponénte, co-a Germània a levànte e co-a Frànsa a sùd. O l'à 'n'àrea de 2.586 km2, tra e ciù picìnn-e d'Eoröpa, e (a-o 2022) 'na popolaçión de 645.397 persónn-e, tra e ciù bàsse do continénte ma che, pe cóntra, a l'é unn-a de quélle co-o tàscio de cresciànsa ciù âto in asolûto. Squæxi a meitæ da popolaçión lusenburghéize a l'é de òrìgine forèsta.
A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Lusenbùrgo, unn-a de quàttro capitâli de l'Unión Eoropêa, insémme a Bruxelles, Francofórte e Strasbùrgo, e a sêde da Córte de Giustìçia de l'Unión Eoropêa, a màscima córte pe-o dirìtto comunitâio. A coltûa, a léngoa e-e tradiçioìn lusenburghéixi són streitaménte lìghæ a quélle di sò vexìn, con l'identitæ naçionâle ch'a l'à di eleménti ségge da-a coltûa françéize che da quélla tedésca. L'ùnica léngoa naçionâle a l'é o lusenburghéize, dêuviâ a ògni mòddo insémme a-o françéize e a-o tedésco inte questioìn aministratîve e giurìdiche.
Cómme moménto d'inìçio da stöia do Lusenbùrgo o vêgne de sòlito indicòu o 963, ànno into quæ o cónte Siegfried o l'à acatòu o promontöio rociôzo co-i rèsti do fórte romàn de Lucilinburhuc (ö sæ "castéllo picìn") da-a vixìnn-a abaçîa de Sàn Mascimìn, scitoâ inta çitæ de Trier. Inti sécoli dòppo, pe mêzo de goære, maiézzi conbinæ e creaçioìn de vasàlli, i discendénti do Siegfried són ariescîi a aomentâ bén bén i pròppi domìnni. Vèrso a fìn do sécolo XIII i Lusenbùrghi êan arîvæ a controlâ 'n inportànte teritöio, tànto che inte l'ànno 1308 o cónte de Lusenbùrgo Rìcco VII o l'é stæto proclamòu Rè di Romén e pöi Sâcro Inpeatô Romàn ascì. Óltre a-o Rìcco VII, inta cazàdda de Lusenbùrgo són stæti nominæ âtri quàttro inperatoî, co-o Càrlo IV ch'o l'à elevòu a contêa a-o tìtolo de Ducâto.
O ducâto o l'é pöi intròu inta provìnsa borgognònn-a e dónca cómme unn-a de dîsètte provìnse di Pàixi Bàsci asbùrgichi. Into córso di sécoli a Çitæ de Lusenbùrgo e a sò fortéssa àn pigiòu 'na grànde inportànsa militâre aprêuvo a-a sò poxiçión stratégica a-a meitæ tra o Régno de Frànsa e i teritöi di Asbùrghi, co-o Granducâto ch'o s'é trasformòu co-o ténpo inta región ciù fortificâ do continénte. Depoî avéi fæto pàrte ségge da Frànsa do Loîgi XIV che de l'inpêro aostriàco co-a Màia Têxo, o Lusenbùrgo o l'é pasòu a-a Prìmma Repùbrica Françéize, pe pöi finî into Prìmmo Inpêro do Napolión.
O modèrno stâto lusenburghéize o l'é nasciûo aprêuvo a-e decixoìn do Congrésso de Viénna do 1815. O Granducâto, co-e sò inportànti fortésse, o l'é dónca diventòu 'na naçión indipendénte sótt'a-o domìnio personâ do Ghigèrmo I di Pàixi Bàsci e co-ina goarnixón prusciànn-a ch'a l'avardâva a çitæ da-i atàcchi françéixi. Inte l'ànno 1839, aprêuvo a-e consegoénse da rivoluçión bèlga, a pàrte do Granducâto de léngoa françéize a l'é stæta çedûa a-o Bèlgio méntre quélla de léngoa lusenburghéize, con l'eceçión da çitæ de Arlon, a l'é diventâ o Lusenbùrgo d'ancheu.
O Lusenbùrgo o l'é 'n pàize svilupòu, co-în'economîa avansâ e tra i ciù âti réditi pro capite a-o móndo, valutòu a paritæ de potêre d'acàtto. A Çitæ de Lusenbùrgo, co-o sò céntro stòrico, a l'é stæta diciarâ patrimònio de l'umanitæ da l'UNESCO inte l'ànno 1994 aprêuvo a l'eceçionâle stâto de conservaçión de sò miâge e da çitæ vêgia.
O Lusenbùrgo o l'é 'na monarchîa costituçionâle òrganizâ cómme 'na democraçîa raprezentatîva. O sò càppo de stâto o l'é o grandùcca Rìcco, l'ùrtimo grandùcca ancón existénte a-a giornâ d'ancheu. O l'é un di ménbri fondatoî de l'Unión Eoropêa, de Naçioìn Unîe, de l'OECD, da NATO e do Benelux. Pe de ciù, inta Çitæ de Lusenbùrgo gh'é e sêde de numerôze òrganizaçioìn internaçionâli e agençîe de l'Unión Eoropêa ascì. A naçión, tra o 2013 e o 2014, a l'à pi-â prìmma vòtta fæto pàrte do Conséggio de Seguéssa de Naçioìn Unîe. A-o 2020, i çitadìn lusenburghéixi poéivan intrâ sénsa a necescitæ d'avéi 'n vìsto, ò con sénplice vìsto a l'arîvo, in bén 187 naçioìn, co-o pasapòrto lusenburghéize ch'o l'é defæti o quìnto ciù fórte a-o móndo, insémme a quélli de Danimàrca e de Spàgna.
Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 134398983 · ISNI (EN) 0000 0001 2192 9204 · LCCN (EN) n81018303 · GND (DE) 4036728-9 · BNF (FR) cb119772596 (data) · BNE (ES) XX451357 (data) · NDL (EN, JA) 00569800 · WorldCat Identities (EN) n81-018303 |
---|
This article uses material from the Wikipedia Lìgure article Luscemburgo, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). O contegnûo o l'é disponìbile in sciâ bâze da licénsa CC BY-SA 4.0, se o no l'é diversaménte specificòu. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Lìgure (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.