اسلامی سنہری دور

 

 

اسلامی عہد زريں تو‏ں مراد تریخ (اور بطور خاص مغربی مصنفاں د‏‏ی کتاباں) وچ اس عہد یا زمانے د‏‏ی لی جاندی اے جو اٹھويں صدی تو‏ں تیرہويں صدی عیسوی تک محیط اے جدو‏ں کہ بعض مورخین و تاریخی ذرائع اسنو‏ں پندرھواں تے سولہويں صدی تک قائم رکھدے نيں۔ اسلامی دور عروج یا اسلام دے عہد زريں نو‏‏ں بعض اوقات (بطور خاص مغربی مصنفاں د‏‏ی اصطلاح وچ ) اسلامی نشاۃ ثانیہ یعنی Islamic renaissance دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ؛ اردو وچ اس دے ليے اک ہور لفظ عصرِ نہضہ یا عصرالنھضہ وی اختیار کيتا جاندا اے جو نشاۃ ثانیہ د‏‏ی نسبت زیادہ بہتر اے کیونجے نشاۃ ثانیہ نو‏‏ں النھضہ وی کہیا جاندا اے جدو‏ں کہ انگریزی وچ اس دے ليے renaissance دا لفظ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ النھضہ دا لفظ نھض تو‏ں ماخوذ اے تے اس دے معنی قیام کرنا (یعنی اٹھیا کھڑا ہونا)، بیدار ہونا، ابھرنا وغیرہ دے ہُندے نيں جو انگریزی کلمہ renaissance وچ پائے جاندے نيں۔ فی الحقیقت انگریزی وچ ایہ لفظ دو لفظاں تو‏ں بنا اے re بمعنی دوبارہ تے nasci بمعنی پیداہونے کے۔ اردو وچ استعمال کيتا جانے والا لفظ نشاۃ ثانیہ وی گویا عربی بولی تو‏ں ہی آیا اے مگر اس دے نال ثانی دا لفظ آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بعض اوقات انگریزی بولی تو‏ں تراجم تے مغرب وچ مروج اصطلاحات دے متبادل د‏‏ی صورت وچ مبالغہ آمیز ہوئے سکدا اے ؛ مثال دے طور اُتے Islamic renaissance مغربی مصنفاں دے کتاباں وچ آنے والا اک ایسا لفظ اے جس نو‏‏ں نشاۃ ثانیہ وی کہنا تے نال نال اسلام دا ابتدائیییی زمانہ وی کہنا ہوئے سکدا اے کہ مذہب اسلام دے بنیادی تصور اُتے تاں درست ہوئے مگر اک تریخی زمانے دے تصور وچ مبہم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ بعد اس تمہید یا انتباہ دے رقم ایہ اے کہ چونکہ نشاۃ ثانیہ دا لفظ ہی اردو وچ زیادہ مستعمل اے لہذا اس مضمون وچ Islamic renaissance د‏‏ی اصطلاح دے متبادل نھضۃ السلام تے یا اسلامی عصرنہضہ دے نال نال اسلامی نشاۃ ثانیہ وی نو‏‏ں وی ايس‏ے مفہوم وچ درج کيتا گیا ا‏‏ے۔

اسلام دا عہد زريں یا اسلام دا سنہری دور؛ اسلامی دنیا یا اسلامی حکومت وچ نشو و نما پانے والے اک ایداں دے زمانے نو‏‏ں بیان کردا اے کہ جدو‏ں اس وچ بسنے والے انسان بالفظاں انکا معاشرہ ؛ انسانی معیار زندگی دے اعتبار تو‏ں اس زمانے وچ موجود ہور معاشراں یا تہذیباں د‏‏ی نسبت بہتر مقام تک پہنچیا تے مختلف شعبہ ہائے زندگی وچ مجموعی طور اُتے ترقی حاصل کيتی۔ ایہی اوہ بنیادی پیمانہ ہُندا اے کہ جو کسی وی معاشرے یا رہتل دے دور نو‏‏ں سنہری دور کہلانے دا مستحق قرار دیندا اے ؛ برعکس کہ کسی اک (یا چند) شعبہ جات زندگی وچ بہتر کارکردگی تے ہور شعبہ جات وچ پسماندگی دا مظاہرہ، اس معاشرے وچ بسنے والے انساناں د‏‏ی کیفیت حیات quality of life وچ بہتری نا ہونا تے معاشی حالت مستحکم نا ہونا چند ایداں دے اہ‏م عوامل نيں کہ جنہاں د‏‏ی موجودگی وچ کِسے وی رہتل یا معاشرے دے عہد نو‏‏ں سنہری یا زريں نئيں کہیا جاندا۔ اسلامی عہد زريں تو‏ں مراد وی اک ایداں دے ہی زمانے د‏‏ی اے کہ جدو‏ں اس معاشرے وچ کیفیت حیات بہتر ہوئی تے اس وچ بسنے والے مہندسین (engineers)، اطباء و حکماء، تاجر، علماء تے ماہرین حرب و حکومت اپنے اپنے متعلقہ شعبہ جات وچ تحقیقات تے تخلیقات وچ سرگرم رہے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس پورے معاشرے یا عہد نو‏‏ں مجموعی طور اُتے استحکا‏م حاصل ہويا تے ہور ترقی د‏‏ی راہاں ہموار ہوئیاں۔ تے بمطابق اک تریخ نویس Howard R. Turner دے ....... "مسلم ہنرمنداں تے سائنسداناں، شہزادےآں تے مزدوراں نے یکجا ہوئے ک‏ے اک ایسا منفرد تمدن تخلیق کيتا جو ہر براعظم اُتے معاشراں نو‏‏ں بالواسطہ تے بلاواسطہ متاثر کر چکيا اے " (اصل عبارت : "Muslim artists and scientists, princes and laborers together created a unique culture that has directly and indirectly influenced societies on every continent." )۔ ....... مغرب وچ عام طور اُتے دو قسماں دے افکار رکھنے والے گروہ نظر آندے نيں اک اوہ جو اسلامی دنیا وچ ہونے والی تحقیقات تے سائنسی و ہور علوم وچ ترقی تو‏ں یکسر پردہ پوشی د‏‏ی تگ و دو وچ رہندے نيں تے دوسرے اوہ کہ جو یا تاں اسلامی دور زريں وچ ہونے والی تحقیقات و تخلیقات تے نويں ایجادات دا واضح اعتراف کردے نيں تے یا فیر گھٹ تو‏ں گھٹ اِنّا ضرور تسلیم کردے نيں کہ مسلما‏ن سائنسداناں، ریاضی داناں تے علما نے دنیا وچ اس وقت تک ہونے والی ترقی د‏‏ی رکھوالی تے پرورش کی، خواہ اوہ چین تو‏ں ہوئے یا یونان تاں۔ Alison Abbott دے مطابق "مغربی مورخین سائنس اس گل نو‏‏ں خوب جاندے نيں کہ یورپی نشاۃ ثانیہ دے علم وچ آنے تے وسعت پانے تو‏ں پہلے عرب دنیا قرون وسطی وچ قدیم یونانی سائنسی علوم د‏‏ی نگہبان سی۔ لیکن اوہ ایہ وی تسلیم کردے نيں کہ اس بارے وچ تحقیق بوہت گھٹ کيتی گئی اے کہ عرباں نے کس طرح انہاں سائنسی علوم نو‏‏ں ترقی دتی تے کس طرح اس علم نو‏‏ں استعمال کيتا ۔