Samisk Grammatisk Historie
Samisk grammatisk historie eller samisk morfologisk historie er det historiske oversynet over utviklinga av det samiske bøyingsverket frå ursamisk til dei moderne samiske språka.
Dei som framfor alt har arbeidd med denne tematikken er Mikko Korhonen og Pekka Sammallahti, seinare også til ein viss grad Jussi Ylikoski. Sjølv om Korhonen og Sammallahti sine syn på kronologien i den samiske språkhistoria har vorte revidert i løpet av dei siste tiåra (sjå Samisk språkhistorie) er rekonstruksjonane deira av den samiske morfologien framleis gyldig (med mindre unntak).
Vi kan rekonstruere det finsk-samiske urspråket som eit agglutinerande språk, noko dei austersjøfinske språka er den dag i dag, til skilnad frå dei moderne samiske språka, som i dag står fram som langt meir flekterande.
Substantivmorfologi
Kasus
Mikko Korhonen har rekonstruert det ursamiske kasussystemet slik (1981):
| Kasus | Eintals- suffiks | Fleirtals- suffiks | Tyding/bruk |
|---|---|---|---|
| Nominativ | ∅ | *-k | Subjekt, objekt for imperativ |
| Akkusativ | *-m | *-jtē | Objekt |
| Partitiv | *-tē | Partielt objekt, rørsle frå | |
| Genitiv | *-n | *-j | Eigartilhøve |
| Essiv | *-nē | *-jnē | Vere (som) |
| Inessiv | *-snē | Vere på innsida av | |
| Elativ | *-stē | *-jstē | Ut frå / ut av |
| Illativ | *-s̯ën | *-jtēs̯ën (N) *-jtē (S) *-j̯t̯ën (In) | Bort til, inn i |
| Komitativ | *-jnē *-jnë (In, Lu) | *-j (+ *kuojmē) | I lag med, med hjelp av |
| Abessiv | *-ptāk̯ëk | - | Utan, manglande |
Dette kasussystemet har utvikla seg til dei moderne systema på følgjande måte:
For sørsamisk er det få endringar. Sørsamisk har ikkje partitiv eller abessiv.
Personbøying av substantiv
Sammallahti sett opp dette rekonstruerte paradigmet for ursamiske possessivsuffiksendingar.
| Kasus | Person | Numerus | ||
|---|---|---|---|---|
| Singularis | Dualis | Pluralis | ||
| Nominativ | 1. | *-më | *-mën | *-mēk |
| 2. | *-të | *-tën | *-tēk | |
| 3. | *-sē | *-sēn | *-sēk | |
| Akkusativ | 1. | *-më | *-mën | *-mēk |
| 2. | *-mtë | *-mtën | *-mtēk | |
| 3. | *-msē | *-msēn | *-msēk | |
| Oblik | 1. | *-në | *-nën | *-nēk |
| 2. | *-ntë | *-ntën | *-ntēk | |
| 3. | *-ssē | *-ssēn | *-ssēk | |
I nordsamisk har vokalen i singularisformene falle. Deretter har final *-m (eller den siste «-m» ) vorte til -n, så suffiksa er -n, -t, -s. I dualisformene har final -n falle, men vokalen står att, så formene er -me, -de, -ska. I pluarisformene har final -k vorte til -t, og formene er -met, det, set, Sjå avsnittet om possessivsuffiks i artikkelen nordsamisk morfologi for det moderne nordsamiske paradigmet.
Adjektivmorfologi
Adjektiv i dei samiske språka blir bøygde i kasus, og dei blir komparert, eller gradbøygd. Kasusbøyinga er den same som for substantiva. I tillegg har dei samiske språka, som dei einaste i den uralske språkfamilien, ei form for halvkongruens, der adjektiva har ei eiga attributtform (ođđa girji, 'ei ny bok') som for mange, men ikkje alle, adjektiv skil seg frå forma adjektivet har som predikativform (Girji lea ođas, 'boka er ny'). Eitt av adjektiva i nordsamisk kongruerer med substantivet i kasus (buorre, 'god'), i t.d. enaresamisk gjeld det fleire adjektiv. Opphavet til attributtforma er omstridd.
Fotnotar
Litteratur
- Korhonen, Mikko 1981: Johdatus lapin kielen historiaan. Helsinki: SKS.
- Korhonen, Mikko 1988: The history of the Lapp language. Sinor, Denis: The Uralic languages. Description, history and foreign influences. Leiden: E.J. Brill. s. 264-278.
- Sammallahti, Pekka 1998: The Saami languages. An introduction. Karasjok: Davvi girji
This article uses material from the Wikipedia Nynorsk article Samisk grammatisk historie, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Teksten er tilgjengeleg under CC BY-SA 4.0 om ikkje anna er oppgjeve. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Nynorsk (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.