स्तूप: बौध्द धर्मातील शिल्परचना

पॅगोडाप्रमाणे स्तूप सुद्धा बौद्ध अनुयायांचे एक प्रार्थना स्थळ म्हणजे विहार आहे. चैत्य हे विशेषतः मृत व्यक्तीसाठी बांधलेले जाते, महान व्यक्तींच्या निधनानंतर त्यांच्या अस्थी, केस इ. जमिनीत पुरून त्यावर दगड व मातीचा ढिगारा रचत. गौतम बुद्धांच्या महापरिनिर्वाणानंतर त्याच्या अनुयायांनी त्यांच्या अस्थी, केस, रक्षा वाटून घेतली आणि त्यांच्या आयुष्यातील महत्त्वाचे प्रसंग जिथे घडले तिथे हे अवशेष पुरून त्यावर स्तूप बांधले. लुंबिनी, बोधगया, कुशीनगर अशा ठिकाणी हे स्तूप आहेत. चैत्य या शब्दाचा अर्थ ढिगारा असा आहे.

स्तूपाच्या ढिगाऱ्याला अंड म्हणतात. ज्या पात्रात अवशेष असतात त्याला दागोबा म्हणतात. माथ्यावर जी चौकोनी वेडी असते तिला हर्मिका म्हणतात . तिच्या भोवती कठडा असून वर छत्र असते.

महायान पंथाने बुद्धांच्या मूर्तीची पूजा सुरू करण्यापूर्वी साधक लोक स्तूपाची पूजा करीत असत. स्तूपाभोवती प्रदक्षिणा घालता यावी यासाठी नंतर प्रदक्षिणा पथ बांधण्याचा प्रघात सुरू झाला. चिनी यात्रेकरूंची प्रवासवर्णने पाहिल्यास त्यात भारतातील स्तूपांचे उल्लेख सापडतात. मौर्य सम्राट अशोकांनी ८४,००० स्तूप बांधलेले होते.

सांचीचा स्तूप, सारनाथ, भारहूत ह्या ठिकाणचे स्तूप प्रसिद्ध आहेत. अमरावतीच्या परिसरात इ.स.पू. १ ते ३ या काळात धार्मिक दृष्ट्या बांधले गेलेली स्तूप दिसतात. त्यावर विशेष अशा शिल्पाकृतीही आहेत.

•  
  सांची येथील स्तूपाचे तोरण
•  
  कार्ले (महाराष्ट्र) येथील लेण्यातील स्तूप
•  
  सांचीचा स्तूप
•  
  सांची येथील पश्चिम व दक्षिण द्वार
•  
  005 सांची स्तूप शिल्पकला
•  
  The Great Stupa at Sanchi, India, established by Ashoka (4th–1st century BC)
•  
  Stupa surrounded by four lion-crowned pillars, Gandhara, 2nd century AD
•  
  Shingardar stupa, Swat valley
•  
  Amlukdara stupa, near Barikot, Swat
•  
  Dro-dul Chorten - Gangtok, Sikkim
•  
  The Great Stupa at Sanchi, India, established by Ashoka (4th–1st century BC)
•  
  Dhamek Stupa in Sarnath
•  
  Swayambhunath, also known as Monkey Temple, is an ancient religious complex atop a hill in the Kathmandu Valley, Nepal
•  
  Kathesimbhu Stupa, Thamel, Kathmandu, Nepal
•  
  Boudhanath is one of the holiest Buddhist sites in Kathmandu Valley, Nepal
•  
  Ruwanwelisaya in the sacred city of Anuradhapura, Sri Lanka
•  
  Jetavanaramaya stupa in Anuradhapura, Sri Lanka is the largest brick structure in the world
•  
  The main Stupa crowning Borobudur, the largest Buddhist structure in the world, Java, Indonesia
•  
  The rock cut and semi-brick construction ruins of Maha Chaitya(stupa) at बोज्जन्नाकोंडा, Andhra Pradesh, India
•  
  The Great Stupa at Shambhala Mountain Center, Colorado, USA
•  
  Khmer style stupa within the Royal Palace in Phnom Penh, Cambodia
•  
  Different architectural features that comprise Shwedagon Pagoda and similar Mon-style stupas, in Yangon, Myanmar
•  
  Phra Sri Ratana Chedi within Wat Phra Kaeo, in Bangkok, Thailand
•  
  White Dagoba Temple (Baita Si), also called Miaoying Si, in Beijing, China
•  
  Model of a stupa at Quaid-i-Azam University Campus in Islamabad, Pakistan
•  
  Evolution of the Butkara stupa in Pakistan through the Mauryan, Indo-Greek, Indo-Scythian and Kushan periods
•  
  A stupa at Dambulla golden temple, Sri Lanka
•  
  Tissamaharama stupa seen across paddy fields in Tissamaharama, Sri Lanka
•  
  One Hundred and Eight Stupas in Ningxia, China

• पॅगोडा
• विहार
• चैत्य