အတ္ထုပ္ပတ္တိ

အတ္ထုပ္ပတ္တိဂှ် ဗွဲဓမ္မတာမ္ဂး ဒှ်ဂကူလိက် ဖက်ရှေန်ဟွံသေင် (non-fiction) (လိက်မချပ်ဗဒှ်ပတိုန်ဟွံသေင်)ရ၊ ဆဂး တၞဟ်နဂွံဗမံက်ပတိုန် လၟောဝ်ဘဝပူဂိုလ်တုဲ ဖက်ရှေန် အရာမချပ်ဗဒှ်ပတိုန်လေဝ် ဒးစုတ်ညိညကီုရ၊၊

ပူဂိုလ်မွဲ ပ္ဍဲအခိင်မဂျိုင်တန်တဴဒၟံင်ဂှ် အစာချူလိက်မွဲ နကဵုမပံင်တောဲ ကုပူဂိုလ်ဂှ်တုဲ မချူအတ္ထုပ္ပတ္တိ ပူဂိုလ်ဂှ်မ္ဂး နကဵုဘာသာအင်္ဂလိက် ညးကော်စ authorised biography တုဲ အလဵုဇကုပူဂိုလ်ဂှ် ပရူဇကု ဇကုချူစကေတ်တ်ဂှ် ညးကော်စ အသ္မိတ္ထုပ္ပတ္တိ (autobiography (auto အလဵုဇကု၊ biography အတ္ထုပ္ပတ္တိ)) ရ၊၊

ဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ်၊ ပွမချူ အတ္ထုပ္ပတ္တိဂှ် ဆက်စပ်ဒၟံင် ကုပူဂိုလ်မွဲမွဲ မပါလုပ် ပ္ဍဲပရူဒဒှ်ဝင်ကိစ္စဇၞော်မွဲရ၊၊ အတ္ထုပ္ပတ္တိ နဒဒှ် ဂကူလိက် တၞဟ်ခြာ နူကဵု ဂကူလိက်ဝင်ဂှ် စနူကဵု ၁၈ ဗွဝ်ကၠံတုဲ၊ နဒဒှ် ဂကူလိက်တၞဟ်ခြာမွဲပေင်င် စတန်တဴဂွံဂှ် ဒှ်ပ္ဍဲအခိင် ၂၀ ဗွဝ်ကၠံရ၊၊

အတ္ထုပ္ပတ္တိ ဝင် Historical biography

မၞိဟ်မချူအတ္ထုပ္ပတ္တိ ကၠာအိုတ်ဂှ် ဒှ် ကောရ်နေလိသ် နေပေါသ် (Cornelius Nepos) မဒှ်ညးမချူလိက် Excellentium Imperatorum vitae (Lives of outstanding generals ဘဝသကိုပ်ပၞာန် တၠအစောန်ဂမၠိုင်) ပ္ဍဲဘဳသဳ ၄၄ တေအ်ရ၊၊ လိက်အတ္ထုပ္ပတ္တိ မချူလဝ် ဂၠိုင်တုဲ ပေင်ဂၠိုင်ညိဂှ် ချူလဝ် နကဵုဘာသာဂရိတ် နကဵုအစာချူလိက် ဖလုတာရ်ချ် (Plutarch) ပ္ဍဲလိက် ဘဝညးတၠကြဳဇှ် ဂရိတ် ကေုာံ ရဝ်မဂမၠိုင် (Lives of Noble Greeks and romans called Parallel Lives) မပ္တိတ်လဝ် ပ္ဍဲ ၈၀ အေဒဳဂှ်ရ၊၊ လိက်အတ္ထုပ္ပတ္တိဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပရူ မၞိဟ်ဒယှ် ဂကူဂရိတ် ကဵု ဂကူရဝ်မ မပ္တံ ပရူဝင်ပူဂိုလ် အစာတွဟ် Demosthenes ကဵု Cicero၊ သကိုပ်ပၞာန် ဇမၞော် အယ်လေက်ဇြာန်ဒရာ (Alexander the Great) သၟိင်ကေသာ ဂျူလိယာသ် (Julius Caesar) ကေုာံ အတ္ထုပ္ပတ္တိၜိုတ် ၅၀ ဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊ လိက်အတ္ထုပ္ပတ္တိ ခေတ်တြေံတၞဟ်မွဲပၠန်ဂှ် သဴတဝ်နိယုသ် Suetonius မချူလဝ် De vita Caesarum (ဘဝ သၟိင်ကေသာဂမၠိုင်) မချူလဝ် နူကဵုၜိုတ် အေဒဳ ၁၂၁ မဒှ်အခိင် သၟိင်အေန်ပါရာ ဟဒြုန် (Hadrian)ရ၊၊

ပ္ဍဲခေတ်လဒေါဝ် လပါ်စ (အေဒဳ ၄၀၀ - ၁၄၅၀) ဂှ် ဒှ်ခေတ် ဝါဒခရေတ်ယာန် မဓလီုလဝ် ပ္ဍဲယူရောပ်တုဲ လိက်ဝင် လိက်စၟတ်သမ္တီ ပ္ဍဲယူရောပ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် လကျာ်ခရေတ်ယာန် နူဘာကာတ္တလေတ် ရဝ်မ၊ ရသိ၊ အစာဓရ်တအ်သၟးရ ဒှ်မၞိဟ်မချူစၟတ်သမ္တီလဝ်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပရူမချူလဝ်တအ်လေဝ် ဗွဲမဂၠိုင် ပရူကျာ်ဇၞော်ဘာ၊ သကိုပ်ပၞာန်အာဇာနဲ၊ သၟိင်သင်ပေါပ်၊ ကေုာံ သင်မၞိဟ်မြဟ်ဂမၠိုင်ရ၊၊ တင်ရန်တၟအ် ကမၠောန်ညးတအ် ညံင်ဂွံဒှ် အထံက်အပင် ဒါယကာ/မၞိဟ်တအ် ဂွံလျိုင်ဇြိုင်သ္ဍိုက် ပ္ဍဲဘာသာခရေတ်ယာန်ရ၊၊ နဒဒှ် ဥပမာ အတ္ထုပ္ပတ္တိ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ်မ္ဂး ဒှ် လိက် Einhard မချူလဝ် လိက် Vita Karoli Magni မချူလဝ် ပရူဨကရာဇ်ပြင်သေတ် ကေုာံ သၟိင်သင် အေန်ပါယာရဝ်မ ရ၊၊

ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်အေဿလာမ် ခေတ်လဒေါဝ် (ၜိုတ် အေဒဳ ၇၅၀ - ၁၂၅၈) ဂှ် ညံင်ရဴ ဂကောံမၞိဟ်ခရေတ်ယာန် ရးယူရောပ်တအ်ကီု စချူ ပရူအတ္ထုပ္ပတ္တိ မုဟာမ်မေဒ် ကေုာံ မၞိဟ်အဓိက မဆေင်စပ် ကုသာသနာအေဿလာမ်ရ၊၊ အတ္ထုပ္ပတ္တိ မစပ္တိတ်ကၠာအိုတ်ဂှ် ပ္ဍဲဂၠးကဝ်အေဿလာမ်ဂှ် နူကဵု ၜိုတ် အေဒဳ ၉ ဗွဝ်ကၠံတေအ်ရ၊၊

စိုပ်ခေတ်လဒေါဝ် လပါ်ကၞောတ်ဂှ် ပ္ဍဲယူရောပ် အတ္ထုပ္ပတ္တိပရူဝင် လကျာ်ဇၞော်တအ်ဂှ် အောန်စှ်ေအာတုဲ စၞးဂှ် အတ္ထုပ္ပတ္တိ ဝင်ပူဂိုလ် ဨကရာဇ်၊ သရာဲပၞာန်၊ သၟိင်တၠတအ် စမံက်ကၠုင်ရ၊၊ လိက်အတ္ထုပ္ပတ္တိ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် မြဟ်အိုတ်ဂှ် သာ တဝ်မာတ် မလဝ်ရဳ (Sir Thomas Malory) မချူလဝ် ဝင်ပရူသၟိင်ဨကရာဇ် အာတာရ် ကေုာံ သကိုပ်ပၞာန်ညး ရုဒ် တဗလေ မၞုံယၟု (Le Mort d'Arthur) ဂှ်ရ၊၊

အတ္ထုပ္ပတ္တိ ဝင် ပ္ဍဲဂကူမန်

လိက်တၟအ်မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကျာ်ယှိုဲသဳခုင် ဍုင်ဗုကာံတုဲ မကဵုလဝ် ယၟု လိက်တၟအ်ယှိုဲသဳခုင်ဂှ် ဒှ်လိက်တၟအ် ပရူသၟိင် ၐြဳတြိဘုဝနာဒိတျဓမ္မရာဇ ရ၊၊ လိက်တၟအ်ဂှ် ၜိုန်ရ မချူလဝ် ဗွဲမဂၠိုင်ကဵုမုက်ကီုလေဝ် တင်ဂၞင်အဓိက မပ္တံ တ္ၚဲဒှ်မၞိဟ်၊ ယၟုမိမတအ်ဂှ် ဟွံမဲ၊ ချူလဝ် ပရူအသဝ်ဂုဏ်ညးကၠးကၠးရ၊၊ ဟိုတ်မဒုင်သဇိုင် အသဝ်ဂုဏ် ပူဂိုလ်မွဲမွဲတုဲ မချူလဝ်ဂှ်ရ ၜိုန်ရ တင်ဂၞင်အဓိကဂမၠိုင် ဟွံဍိုက်ပေင်ကီုလေဝ် လိက်တၟအ်ယှိုဲသဳခုင် (လိက်တၟအ်ပရူသၟိင်)ဂှ် ဒှ်လိက်အတ္ထုပ္ပတ္တိမွဲ စၟတ်သမ္တီဂွံတုဲ နကဵုဘာသာမန်မ္ဂး လိက်ဂှ် ဒှ်အတ္ထုပ္ပတ္တိကၠာအိုတ်ရ၊၊ လိက်ဂှ် ချူလဝ် နူ အေဒဳ ၁၂ ဗွဝ်ကၠံတေအ်ရ၊၊

လိက်ရာဇဝင်မန် ဥပ္ပန္နသုဝဏ္ဏဘုမ္မိအာရမ္ဘကထာ ပ္ဍဲဒကုတ် အခိင်တၠညးရာဇာဓိရာဇ်ဂှ် ဒှ်လိက် အတ္ထုပ္ပတ္တိ တၠညးရာဇာဓိရာဇ်ရ၊၊ လိက်ဝွံ ချူလဝ် ကြဴနူခေတ်တၠညးရာဇာဓိရာဇ်ညိ ဒှ်မာန်တုဲ ဍိုက်ပေင်တဴကွေဟ်ရ၊၊ ပ္ဍဲဒကုတ်ဂှ် အစာဝင်မန် ဒံက်တာနာဲပါန်လှ ကံက်နုက်ကေတ်တုဲ နကဵုယၟု အကြီုဂမြဴ တၠညးရာဇာဓိရာဇ်ဂှ် ကေင်ပ္တိတ်လဝ်ရ၊၊ တုဲပၠန် ညးသီု ကၠာဲ နကဵုဘာသာဗၟာကီုရ၊၊ ပ္ဍဲဒကုတ်ဂှ်ကီု သၟာပရေင်ဍုင်ကွာန် အစာဝင် နာဲဖေသိၚ်ဇြာ လေဝ် ကၠာဲပတိတ် နကဵုဘာသာအင်္ဂလိက်ကီုရ၊၊ လိက်ဝင်အတ္ထုပ္ပတ္တိ ပ္ဍဲမန်မ္ဂး လိက်ဝွံ ဍိုက်ပေင်အိုတ် ဟီုမာန်ရ၊၊

လိက်ခၞိင် သၟိင်ဖရင်နံင် နူကျာ်ယှိုဲသဳခုင် (ဗုကာံ) မချူလဝ် ပ္ဍဲသၞာံခရေတ် ၁၄၄၇ ဂှ်လေဝ် ညံင်ရဴ လိက်တၟအ်ယှိုဲသဳခုင်ကီု ၜိုန်ရ ချူလဝ် ပရူသၟိင်ဖရင်နံင်ကီုလေဝ် တင်ဂၞင်အဓိက မပ္တံတ္ၚဲဒှ်မၞိဟ်တအ်ဂှ် ဟွံဂွံဆဵုကေတ်တုဲ စွံလဝ် အဓိက တ္ၚဲညးမဒှ်သၟိင် တ္ၚဲညးမဂွံအံင်ဇၞးကေတ်ပၞာန် ဍုင်နာနာတအ်ရ၊၊

ပ္ဍဲအရာမချူလိက်အတ္ထုပ္ပတ္တိ ခေတ် ၂၀ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ကွတ်သိပ္ပံစိတ္တဗေဒ ကဵု ပရေင်မၞိဟ် လုပ်ပြံင်အာ ဗွဲမဇၞော်ကဵု ဒြဟတ်ရ၊၊ အဓိပ္ပါယ် မိက်ဂွံဟီုဂှ် ပရူပူဂိုလ်မွဲမွဲဂှ် ရံင်ကဵု မတ်စိတ္တဗေဒ ကေုာံ မတ်ပရေင်မၞိဟ်တုဲ မချူရ၊၊ ချူၜိုတ်ပရူမၞိဟ်ဂှ် မကၠောန်လဝ် မဂးလဝ် ဆၜိုတ်ဓဝ် ဟွံသေင် နကဵုစိတ္တဗေဒမ္ဂး မူဟိုတ်ဂွံဒှ်ဗီုဏအ်၊ နူကဵုပွဳပွူမၞိဟ် ဗီုလဵု မၞိဟ်ဂှ် ဇၞော်မောဝ်ကၠုင်တုဲ ပရေင်စိုတ်စရိုတ် ကေုာံ တင်ဒုင်ကေတ် ပူဂိုလ်ဂှ် ဗီုလဵု ကတဵုဒှ်လဝ် မပ္တံ မြဴသာ်ဝွံ မၞိဟ်တအ် ချူကၠုင် အတ္ထုပ္ပတ္တိရ၊၊ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် အတ္ထုပ္ပတ္တိ ခေတ် ၂၀ ဗွဝ်ကၠံဂှ် နကဵုဝါဒပူဂိုလ်ပရဲ ဝါဒတၠအစောန်ဂှ် မၞိဟ်တအ် ဟွံချူရ၊၊ ပရေင်စိုတ်စရိုတ်မၞိဟ်တအ်ဂှ် (ဝါ) စိုတ်စရိုတ်ပူဂိုလ်ဂှ် ဒးပသောင် ဒးသ္ၚေဝ်ဂၠေပ် နကဵုတဳအဝ်ရဳ ဒါရ်ဝိန်ဂမၠိုင် (Darwinian theories) ရောင်၊၊ အတ္ထုပ္ပတ္တိ မဒုင်သဇိုင် ကုဗေဒပရေင်မၞိဟ်မ္ဂး အရာမၞိဟ်တအ် မဖန်ဇန် မကၠောန်တအ်ဂှ် ဆက်စပ်ဒၟံင် ကုပွဳပွူမၞိဟ်တအ်ဂှ်ရောင်၊၊ သွဟ် မကၠောန်ဗဒှ် ချဳဓရာင် ပူဂိုလ်မွဲမွဲဂှ် ဆက်စပ်ဒၟံင် ကုပရေင်ပွဳပွူမၞိဟ်ဂှ်ရ၊၊ ပွမသ္ၚေဝ်ဂၠေပ်ပါ်ပါဲ စိတ္တဗေဒပူဂိုလ်ဂှ်ဂှ် ကလိဂွံသွဟ် ကၠိုဟ်ကေတ် ပရေင်ကမၠောန် ကေုာံ စိုတ်စရိုတ်ပူဂိုလ်ဂှ် ခိုဟ်ဂၠိုင်ဂှ်ရ ပ္ဍဲအရာမတီ ဘဝကောန်ၚာ် ကေုာံ ဘဝဝုတ်ဗၠာဲပူဂိုလ်ဂှ် ကိစ္စဇၞော်တုဲ ကဵုသွဟ် ဟိုတ်ပူဂိုလ်ဂှ် မဂွံကၠောန် ဗီုဂှ်မာန်ရ၊၊ ဟီုကၠးကၠးမ္ဂး နကဵုလညာတ်စိတ္တဗေဒတအ်ဂှ်ရ ပကဵု ဗီုနဲကဲ မချူဝင်ပူဂိုလ် ဂွံပြံင်လှာဲအာရ၊၊ မွဲလပါ်ဂှ်လေဝ် အခိုက် အန္တိတ္ထုပ္ပတ္တိ (အတ္ထုပ္ပတ္တိဇကု ဇကုချူကေတ်တ်)ဂှ်လေဝ် စကၠုင်ခေတ် ဂၠိုင်ကၠုင်ဒၟံင်ကီုရ၊၊ ပွမဟီုလဴ ပရူပူဂိုလ်ဇကုဂှ် ဒှ်အာ ဗီုပြင် အရာမပရေစိုတ် မလွဳစိုတ်ဇကု မွဲဗီုကီုရ၊၊ အခိုက်မချူ အတ္ထုပ္ပတ္တိအာဇာနဲ ကေုာံ ဟီုလဴ ပရူတၠအစောန်တအ်ဂှ် ကၠေအ်အိုတ်အာတုဲ စၞးဂှ် ပွမလ္ၚတ် ကေုာံ သ္ၚေဝ်ဂၠေပ် ပရေင်ပူဂိုလ် မပသောင်ထ္ၜး နကဵုစိတ္တဗေဒဂှ် ကေတ်ကၠုင်ဒၞာဲရ၊၊ ၜိုန်ရမဟီုလဝ် ကဵုသွဟ်ကီုလေဝ် မၞိဟ်မချူလိက်တအ်ဂှ် ချူဗမံက်ထ္ၜးပရူတအ်တုဲ သွဟ်ဂှ် နွံပ္ဍဲညးမဗှ်လိက်တအ် ဒးကၠိုဟ်လဝ် ဗီုဏအ်ရ၊၊

အစာချူလိက် အင်္ဂလိက် Lytton Strachey ဂှ် ရံင်ကေတ် ပ္ဍဲလိက်ကၞပ်ညး မချူလဝ် ပရူမၞိဟ်ယၟုမြဟ်ပန်တၠ ပ္ဍဲခေတ်ဨကရာဇ်ဗြဴဝိတူရိယျာ Cardinal Manning, Florence Nightingale, Thomas Arnold, General Gordon နကဵုယၟုလိက် Eminent Victorians (ညးဒယှ်ခေတ်ဝိတူရိယာ) ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၁၈ ဂှ်တုဲ ညးဂှ် ဒှ်မၞိဟ်မပၠန်ဂတး ပြံင်သၠာဲထောအ် နဲကဲမချူအတ္ထုပ္ပတ္တိ ဟီုဂွံရ၊၊ ပ္ဍဲလိက်ညးဂှ် အရာမဗဒှ်ပတိုန်လဝ် ညံင် ဣဓိကြဳဇှ် ဨကရာဇ်ဗြဴဝိတူရိယျာ ဂွံဇၞော်တအ်ဂှ် ဇိုတ်ပလီုထောအ်တုဲ နကဵုမတ်စိတ္တဗေဒ ကေုာံ ဗေဒပရေင်မၞိဟ်တုဲ ဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ပရူဨကရာဇ်ဗြဴ ဝိတူရိယျာရ၊၊ လိက်ကၞပ်ဂှ် ဟိုတ်နူဗီုပြင် မချူလိက် ကေုာံ အခိုက်မချူလိက်ညးခိုဟ်တုဲ မြဟ်အာ အလုံလိုက်မွဲရ၊၊