Цинь империясы, Чинь (Шың) патшалығы (1644 — 1911) — Қытайдағы маньчжурлар әулеті билеген соңғы патшалық.
Билеуші Нурцахи (Нұрхаш) (1559 — 1626) 16 ғ-дың аяғында Солт.-Шығыс Қытайда тұратын көшпелі маньчжур тайпаларын біріктіріп, Мин империясына қарсы күрес бастады. Ол 1616 ж. Хатула деген жерде “Да чжин” (“Ұлы алтын”, тарихта оны “Ху чжин — Соңғы чжин” деп атаған) мемлекетінің құрылғанын жариялады.
Цинь империясы немесе Цин Империясы қыт. 大清國 Империя | |||||||||
| |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
1890–1912 жылдардағы Цинь | |||||||||
Астанасы | Мукден (1636–1644) Бейжің (1644–1912) | ||||||||
Тіл(дер)і | манджурша, моңғолша, тибетше мен қытайша | ||||||||
Діні | конфуциандық, даосизм, буддизм мен шаманизм | ||||||||
Ақша бірлігі | күміс лян (1636–1835) қытай юані (1835–1912) | ||||||||
Аумағы | 14,7 млн км² (1790 жылы) | ||||||||
Халқы | 432 000 000 адам. (1850) 400 000 000 адам. (1900) | ||||||||
Басқару формасы | абсолюттік монархия | ||||||||
Династиясы | Айсинь-Гиоро | ||||||||
Император | |||||||||
- 1616–1626 | Нурхаци (тұңғышы) | ||||||||
- 1908–1912 | Пу И (соңғысы) | ||||||||
Цинь империясы шет елдермен, әсіресе, еур. мемлекеттермен “жабық есік” саясатын жүргізіп, империя аумағын сыртқы шабуылдардан қорғауды күшейтті.
1840 — 42 ж. Қытай мен Ұлыбритания арасында болған “апиын соғысы” екіншісінің жеңісімен аяқталды. Цинь империясы Нанкин келісіміне қол қойып, еур. державаларға тәуелділікке түсуге мәжбүр болды. Маньчжурлардың билігі мен шетелдіктердің үстемдігіне қарсы болған тайпиндер көтерілісі (1850 — 66) Цинь империясын одан әрі әлсіретті.
Апиын соғыстары екі негізгі қақтығысты қамтиды:
Бірінші апиын соғысы Ұлыбритания мен Цин империясы арасында жүргізілді. Ұлыбритания екі мемлекет арасындағы Қытайға тиімді болған сауда теңгерімін тоқтату мақсатымен Цин империясына соғыс жариялады. Коулунда 1839 жылдың 4 сәуірінде орын алған теңіз қақтығысы Ұлыбританияның 1840 жылдың қыркүйегінде соғыс жариялауымен аяқталды. Бұл соғысты Америка Құрама Штаттарының президенті қолдады. Ұлыбритания жағынан соғысқа 40 кеме мен 4000 сарбаз қатысты. Қытайдың 880 мың әскері елдің аумағында бытыраңқы орналасуымен қоса тәжірибесіз болды.
1841 жылғы жеңістерінен кейін Ұлыбритания Цин империясына кіріптарлық шарттарын ұсынды. Нанкин бейбіт келісіміне сәйкес Цин империясы соғыс шығындарымен қоса Гонконг аралынан айырылып, қытай порттарын ашуға мәжбүр болды.
Екінші апиын соғысы Ұлыбритания мен Францияның біріккен күшімен Цин империясына қарсы жүршізілді. Ұлыбритания өзендердің бойында орналасқан порттарды басып алып, Қытайдың ішкі аудандарына енуді көздеді. 1851 жылы басталған азамат соғысы кезінде Цин империясына дұшпандық көзқараста болған Тайпин мемлекеті пайда болды.
Қырым соғысынан кейін 1856 жылдың қазан айында Ұлыбритания Қытайға қарсы жаңа жорығын бастады. 1857 жылы Кантон қаласын біріккен ағылшын-француз әскері қоршауға алды. Ұытай үкіметі кіріптарлық шаттарды қабылдамағандықтан, қала толығымен қиратылды. 1860 жылғы шешуші шайқаста ағылшын-француз әскері маньчжур-моңғол әскерін талқандап, Пекинге қауіп төндіре бастады.
19 ғ-дың 2-жартысынан бастап Қытай еур. мемлекеттер (Ұлыбритания, Франция, Ресей, Германия) мен Жапонияның үлес алуда өзара бәсекеге түскен жартылай отарына айнала бастады. Бірте-бірте билеуші топтардың арасында шетелдік үлгідегі өнеркәсіп құруды жақтайтын “Яну пай” тобы пайда болды. Қытайдың ұлттық буржуазиясы дүниеге келді. Қоғамды жаңарту, саяси жүйеге өзгерістер енгізуді талап ету қозғалысы күшейді. Цинь империясының Франциямен (1884 — 85) және Жапониямен (1894 — 95) болған соғыста ауыр жеңіліске ұшырауы ұлттық дағдарысты тереңдете түсті.Сун Ятсен басқарған саяси қайраткерлер маньчжурлардың билігін халықтық республика құрумен алмастыруды ұсынды.
Ихэтуаньдер көтерілісі мен оны басып-жаншу үшін сегіз мемлекет әскерлерінің Пекинге жасаған шабуылы Цинь империясын мүлдем дәрменсіз күйге түсірді. 1911 ж. жазда Учань қ-нда Сун Ятсеннің басшылығымен басталған көтеріліс бүкіл халықтық қолдауға ие болып, жеңіске жетті. Цинь империясы билігі жойылды. Желтоқсан айында Нанкин қ-нда Қытай Республикасы жарияланып, Сун Ятсен басқарған Уақытша үкімет құрылды.
"Қазақ Энциклопедиясы", 18 том
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
This article uses material from the Wikipedia Қазақша article Цинь империясы, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Мәлімет CC BY-SA 4.0 лицензиясы аясында қолжетімді (басқа шарттар көрсетілмеген жағдайда). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Қазақша (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.