New Yorkeko metroa (ingelesez: New York City Subway) New York eta inguruko herriak batzen dituen garraiobidea da; New York herriaren gobernuko jabegotza den arren, Metropoli Garraiobide Autoritateak (Metropolitan Transportation Authority, MTA) kudeatzen du.
1904ko urriaren 27an inauguratu zen, eta gaur egun, munduko garraiobide-sistema zaharrenetarikoa eta luzeenetarikoa da, guztira 380 kilometro dituelarik. Metroa hogeitazazpi lineak eta 472 geltokik osatzen dute Manhattan, Brooklyn, Queens, eta Bronxeko barrutietan kokatuak.
| New Yorkeko metroa | |
|---|---|
 | |
| Datuak | |
| Izen ofiziala | New York City Subway |
| Mota | Metroa |
| Herrialdea | Ameriketako Estatu Batuak |
| Jarduera | |
| Honen parte | public transport networks in New York (en)  |
| Kudeatzailea | New York City Transit Authority (en) |
| Osatuta | 1 (en) 2 (en) 3 (en) 4 (en) 42nd Street Shuttle (en) 5 (en) 6 (en) 7 (en) [[<6>|<6>]] (en) [[<7>|<7>]] (en) [[ A (en) A (en) B (en) BMT Broadway Line (en) BMT Canarsie Line (en) BMT Nassau Street Line (en) C (en) D (en) E (en) F (en) Franklin Avenue Shuttle (en) G (en) IND Crosstown Line (en) IND Eighth Avenue Line (en) IND Sixth Avenue Line (en) IRT Broadway – Seventh Avenue Line (en) IRT Flushing Line (en) IRT Lexington Avenue Line (en) J/Z (en) L (en) M (en) N (en) Q (en) R (en) Rockaway Park Shuttle (en) W (en) Z (en) |
| Historia | |
| Sorrera | 1904 |
webgune ofiziala  | |
Metro sistema eratu aurretik, 1844an, Hiribide Atlantikoko Tunela izeneko lurrazpiko trenbidea eratu zen. Sistema honek ez zuen lurrazpiko geltokirik, Brooklyn eta Jamaica (Queens) trenbideak elkartzen zituen (egungo metro trenbidearen parte izaten jarraitzen dutenak); hala, Atlantiko hiribideraino heltzen zen, non Manhattanera joateko ferriak hartu zitezkeen.
Tunela 1861ean itxi zen, eta 1867an, lurrunezko trenen linea goratuak sortzen hasi ziren. Linea hauek enpresa desberdinen eskutik eraiki ziren New Yorkeko, Kingseko eta Queens-eko konderrien hiribide nagusietan (West Sideko bederatzigarren hiribidea, Lexington eta Broadway, besteak beste). Gaur egun, egitura hauek ez dira mantendu, baina historiako momentu bateean Barruti arteko Trantsito Azkarreko Konpainiaren (Interborough Rapid Transit Company, IRT) sistemarekin trenbideak konpartitu zituzten.
1869an benetako metro sistemaren lehen demonstrazioa eman zen, Alfred Ely Beachen Beach Garraio Pneumatikoaren eskutik. Trenbidea 58 egunetan eraiki zen; Broadway hiribidearen azpian, Warren kaletik Murray kalera 95 metroz luzatzen zen tunel bakarra bezala. Trenbidea 1870eko otsailean ireki zen.Arrazoi ekonomiko eta politikoengatik linea ez zen zabaldu, ezta berritu, eta gaur egun, ez da bere parterik mantentzen.
1888ko elur-bisuts handia eman zenean, lur-azpiko garraiobidea edukitzearen ondorio onuragarriak frogatu ziren. Ondorioz, 1894an metroaren eraikitze-lanak onartu ziren, eta 1900ean Borough arteko Trantsito Konpainiak (BTK, ingelesez Interborough Rapid Transit Company, IRT) zuzenduriko eraikuntza hasi zen. Lehen lurrazpiko metroaren linea 1904ko urriaren 27an ireki zen, Manhattaneko Linea Nagusia (Manhattan Main Line) bezala ezagutu zena. 14,6 km-ko linea honek City Hall-eko geltokia 42. hiribidearekin lotzen zuen, Lafayette kaletik (garaian Elm kalea) eta Park Avenue (garaian Laugarren Hiribidea) igarota.
Metroaren trenbide gehienak hiriak eraiki zituen, baina metroaren lehen hamarkadan zehar bi enpresa pribaturen jabetzapean jarri ziren errenta bidez: BTK eta Brooklyneko Trantsito Azkarreko Konpainia (Brooklyn Rapid Transit Company, BRT); azken hau, gerora Brooklyn–Manhattan Trantsito Korporazioa (Brooklyn–Manhattan Transit Corporation, BMT) bilakatu zena.
Aldi berean, Thomas Edison eta George Westinghousen arteko Korronteen gerra eman zen, non elektrizitatearen merkatuan Korronte Alternoa (KA) edo Korronte Zuzena (KZ) nagusiki erabiltzearen inguruan lehia garatu zen. Azkenean, korronte alternoa bilakatu zen distantzia luzeetarako elektrifikazio-merkatuaren erantzuna, korronte zuzena hiri-barneko garraiobideak higiarazteko erabili zen bitartean. Gaur egun, korronte mota berak mantentzen dira eta New Yorkeko Trantsito Autoritateak hiriko AK, 600 V-ko KZra bihurtzen du trenak bultzatzeko.
1932an hiriaren jabetzapeko lehen linea ireki zen, Metro Sistema Independentea (MSI, ingelesez Independent Subway System, IND edo ISS) bilakatu zena. Aurreko hamarkadan John Hylan alkateak proposatu zuen metro-garraiobide publikoa eraikitzea, monopolioa zuten enpresa pribatuekin lehiatzeko eta New Yorkeko biztanleriak eraturiko (garaian 5,5 milioi pertsona) metro sistemaren aglomerazioa murrizteko. Proiektua aurrera eraman zen, eta linea berria eraiki zen, aurretiaz existitzen zen trenbidearen hedapena garatuz; haaber, eraikuntza kostuengatik sarreraren prezioa 5 zentabotatik (¢) 10 zentabotara igo zen.
1940ko ekainean, hiriak BTK eta BMT trenbide pribatuak erosi zituen eta INDan barneratu ziren. Ondorioz linea batzuk berehala itxi ziren, beste batzuk geroago gelditu ziren bitartean. Integrazio prozesua motela izan zen, trenbide sistema ezberdinen artean loturak eratuz. Gainera, BTK trenbideen dimentsio ezberdinengatik (tunel estuagoak, kurba zorrotzagoko lineak, geltoki txikiagoak), trenbide sistema publiko bateratua bi dibisiotan banatu zen: B dibisioa (aurretiazko IND eta BMTa barneratzen zituena, tren eta kotxe mota berdinak erabiliz) eta A dibisioa (BTK trenekin). 40ko hamarkadan bidaiaritza zenbakien errekorra eskuratu zen, zehazki 1946ko abenduaren 23an 8.872.249 bidai saldu zirelarik.
| Izena | Kolorea | Kotxe Zerbitzuak | Irekitze urtea | Geltokiak |
|---|---|---|---|---|
| IND Eighth Avenue Line | Urdina |    | 1932 | 31 |
| IND Sixth Avenue Line | Laranja |      | 1936 | 14 |
| IND Crosstown Line | Lima |  | 1933 | 13 |
| BMT Canarsie Line | Gris argia |  | 1906 | 27 |
| BMT Nassau Street Line | Marroia |   | 1908 | 6 |
| BMT Broadway Line | Horia |     | 1917 | 16 |
| IRT Broadway–Seventh Avenue Line | Gorria |    | 1904 | 44 |
| IRT Lexington Avenue Line | Berdea |     | 1904 | 23 |
| IRT Flushing Line | Morea |   | 1915 | 22 |
| IND Second Avenue Line | Turkesa |  | 2017 | 3 |
| Transbordadoreak | Gris iluna |  |
.jpg)
472 geltokietatik, 470 24 orduz irekita daude. Metroko lur-zpiko geltokiak kaleraino heltzen diren eskaileraz konektatzen dira, eskailera guztiak bereizgarria den kolore berdez margotuak.
Metro sistema gehiena 1990eko Amerikar Ezgaituen Legearen (Americans with Disabilities Act, ADA) aurretik sortu zenez, New Yorkeko geltokiak ez ziren biztanleri fisikoki-ezgaitua kontuan izanik diseinatu.
Geroztik, eraikitako geltoki berrietan igogailuak gehitu dira ADA legedia obeditzeko. Gainera, geltoki eskuragarri askok AutoGate sarbideak dituzte.
Datuak: Q7733
Multimedia: New York City Subway / Q7733This article uses material from the Wikipedia Euskara article New Yorkeko metroa, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Eduki guztia CC BY-SA 4.0(r)en babespean dago, ez bada kontrakoa esaten. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Euskara (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.
