Cynghanedd: Dull o drefnu odl a chytseiniaid ym marddoniaeth Cymreig

Mae'n system o roi trefn arbennig ar gytseiniaid ac mae'n unigryw i'r Gymraeg, (er i farddoniaeth Llydaweg Canol hefyd gael system eitha tebyg). Mae'r gynghanedd fel cyfundrefn yn dyddio'n ôl i'r 14g gyda'r twf sydyn ym mhoblogrwydd mesur y cywydd, ond mae trefnu seiniau o fewn llinell a rhwng llinellau yn draddodiad llawer hŷn. Ceir cyseinedd yng ngwaith y Cynfeirdd a'r Gogynfeirdd, e.e. Hi hen eleni ganed, sy'n llinell o gynghanedd draws allan o Ganu Llywarch Hen a gyfansoddwyd, fe dybir, tua chanol y 9g, a'r llinell Gwedi boregad, briwgig o waith Taliesin (6g).

Pan fo cerdd yn cynnwys cynghanedd, dywedir ei bod yn gerdd gaeth.

Mae 4 prif fath o gynghanedd:

• Cynghanedd groes
• Cynghanedd draws
• Cynghanedd lusg
• Cynghanedd sain

Mae'r pedwar prif fath o gynghanedd yn rhannu i mewn i'r is-ddosbarthiadau hyn:

Cynghanedd Groes

• Cynghanedd Groes rywiog
• Cynghanedd Groes gytbwys ddiacen
• Cynghanedd Groes gytbwys acennog
• Cynghanedd Groes anghytbwys ddisgynedig
• Cynghanedd Groes anghytbwys ddyrchafedig
• Cynghanedd groes o gyswllt
• Cynghanedd groes o gyswllt gymhleth
• Cynghanedd groes o gyswllt ewinog
• Cynghanedd groes hanner cyswllt

Cynghanedd Draws

• Cynghanedd Draws gytbwys acennog
• Cynghanedd Draws gytbwys ddiacen
• Cynghanedd Draws anghytbwys ddisgynedig
• Cynghanedd Draws anghytbwys ddyrchafedig
• Cynghanedd Draws Fantach
• Cynghanedd Draws Gyferbyn
• Cynghanedd Draws Drwsgl Fantach

Cynghanedd Sain

• Cynghanedd Sain Alun, hefyd Sain Gyrch a Sain Bengoll
• Cynghanedd Sain Deirodl
• Cynghanedd Sain Drosgl
• Cynghanedd Sain Ddwbwl
• Cynghanedd Sain gadwynog
• Cynghanedd Sain lafarog
• Cynghanedd Sain odl gudd
• Cynghanedd Sain o gyswllt
• Cynghanedd Sain o gyswllt ewinog

Cynghanedd Lusg

• Cynghanedd Lusg lafarog
• Cynghanedd Lusg odl gudd
• Cynghanedd Lusg Wyrdro
• Cynghanedd Lusg Deirodl
• Cynghanedd Lusg Bedeirodl

Cyfuniadau ac amrywiadau eraill

• Cynghanedd Erin, hefyd Seinlusg afrosgo
• Cynghanedd Groeslusg
• Cynghanedd Drawsgroes
• Cynghanedd Drawslusg
• Cynghanedd Seindraws
• Cynghanedd Seingroes
• Cynghanedd Seinlusg
• Cynghanedd Gysylltben
• Cynghanedd Drychben
• Cynghanedd Bengoll

Nid yw cynghanedd bengoll yn gynghanedd gywir ond rhwng gair cyrch ac ail linell englyn yn ôl rheolau heddiw.

• Cynghanedd Erin
• Cynghanedd Sain Alun

Y pedwar mesur ar hugain

Y pedwar mesur ar hugain yw'r gyfundrefn o fesurau caeth a ddaeth yn ganon awdurdodol ym marddoniaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol Diweddar, sef cyfnod Beirdd yr Uchelwyr. Rhestr Awdl gywydd Byr a thoddaid Clogyrnach Cyhydedd fer Cyhydedd hir Cyhydedd naw ban Cyrch a chwta Cywydd deuair fyrion Cywydd deuair hirion Cywydd llosgyrnog Englyn cyrch Englyn milwr Englyn penfyr Englyn proest cyfnewidiog Englyn proest cadwynog Englyn unodl union Englyn unodl crwca Gwawdodyn byr Gwawdodyn hir Hir a thoddaid Rhupunt byr Rhupunt hir Tawddgyrch cadwynog Toddaid Y blwch hwn: gweld • sgwrs • golygu

Y blwch hwn: gweld • sgwrs • golygu

Defnyddir y gynghanedd ym mhob un o'r pedwar mesur ar hugain. Cyfundrefnwyd y mesurau gan Ddafydd ab Edmwnd yn Eisteddfod Caerfyrddin 1451, pan geisiodd gyflwyno dau fesur astrus, gorchest beirdd a chadwynfyr i ddisodli'r englyn milwr a'r englyn penfyr.

• John Morris-Jones, Cerdd Dafod (Gwasg Prifysgol Rhydychen, 1925)
• Alan Llwyd, Anghenion y Gynghanedd (Argraffiad diwygiedig, Cyhoeddiadau Barddas, 2007)
• Myrddin ap Dafydd, Clywed Cynghanedd (Gwasg Carreg Gwalch, 1994)
• Mererid Hopwood, Cynghanedd i Blant (Cyhoeddiadau'r Gair, 2010)

• Clywed Cynghanedd
• Seminar: Mererid Hopwood, Prifysgol Aberystwyth, 9 Chwefror 2021