Газар Хүдэлэлгэ

Бии болоһон долгиниие сейсмометрээр тэмдэглэжэ абаха ба газар хүдэлэлгын хүсые момент магнетудаар, болобол Рихтерэй шаталбаряар хэмжэнэ. Рихтерэй шаталалые һүүлшын үедэ үргэн хэрэглэхэгүй байгаа болоно. Рихтерэй шаталбаряар 3-һаа бага магнитуда бүхы газар хүдэлэлгэ хүндэ онсогой мэдэрэгдэхэгүй, харин магнитуда 7, тэрэнһээ дээшэ болохо үедэ томо талмай хамарһан һүйрэл болоно.

Газар хүдэлэлгээр газарай гадаргуу дэнсэлжэ, заримдаа эбдэрэлдэ ороно. Газар хүдэлэлгээр хүрэһэнэй гулсалта бии боложо, галта уула эдэбхижэжэ болоно. Томохон газар хүдэлэлгэ далайда тохёолдобол цунами бии болоно.

Юрэнхы тохёолдолдо газар хүдэлэлгэ гэдэг ойлголтодо байгаалиин болон хүнэй нүлөөгөөр үүсэхэ бүхэ түрэлэй дэншээтэлгые багтаажа байна. Газар хүдэлэлгэнь холтоһондо үүсэхэ хагарал, ехэхэн хэмжээнэй хиин ехэбшэлэн (газарай гүндэхи метан) шэлжэлтэ, галта уулын үйлэ ажаллалгын эдэбхижэлтэ, хүрһэнэй гуласалта, минануудай тэһэрэлтэ, сүмэй бүмбэгын туршалта зэргээр үүсэнэ.

Газар хүдэлэлгэ үүсэжэ байһан гуламтые гипоцентр гү, али фокус гэхэ ба гипоцентрын эгсэ дээрэ, газарай гадаргуу дахи сэгые эпицентр гэнэ.

 

Тектоник гаралтай газар хүдэлэлгэ дэлхэй дээрэ хаа хаагуур тохёолдоно. Дэлхэйн гүндэхи шулуулиг агшалта, суналтанда орохо үедэ үдэһэн энерги, тухайн шулуулиг таһаржа эбдэрхэ үедэ хагаралай хабтагайн дагуу сүлөөлэгдэхэ үзэгдэлтэй холбоотойгоор газар хүдэлэлгэ бии болоно.

Плитын трансформаци ба конвергент заагуудайнь газарай гадаргууд, маша томо хагаралай дагуу байрлаха ба плитанууд энэ заагай дагуу хүдэлжэ байдаг. Хагаралай дагуу уг хүдэлөөндэ ямар нэгэ өөршэлэлтэ орожо, хүдэлөөн зогсоходо плитын түлхэхэ хүсэнһөө ехэхэн энерги, тухайн хүдэлхэеэ болиһон плитын заае, хагарал оршомдо хуримталагдана. Хуримталагдажа бай энерги саадые эбдэхэ хэмжээндэ хүрэтэр энэ зогсонги байдал үргэлжэлхэ ба энерги хизгаарһаа дабахада хүдэлөөн огсом хүдэлхэдэ хуримталагдаһан энерги сүлөөлэгдэн газар хүдэлэлгэ бии болоно.

Хуримталагдаһан ниитэ энергиин зүбхэн 10%-нь сейсмиин долгин гү, али гуйбалганууд бии болодог болоод диилэнхинь хагарал үүсхэхэ, хагаралай дагуу үрэлтын дулаан болон хубирдаг байна.

Дэлхэйн томо газар хүдэлэлгэнүүд

 

• Шансиин газар хүдэлэлгэ (1556 он, Хитад). Хүн түрэлхитэнэй түүхэдэ эгээн ехэ хохирол ушаруулһан газар хүдэлэлгэ гэжэ тоосогдодог. 830,000 хүн наһа бараһан.
• Либсоны газар хүдэлэлгэ (1755 он), Европо, ба хойто Африкые хамарһан цунамиһаа боложо 60,000-һаа 100,000 хүн наһа бараһан.
• Сан-Францискогой газар хүдэлэлгэ (1906 он, АНУ). Рихтерэй шаталбаряар 7.7 - 8.3; 3,000 хүн наһа баража, 400 сая америкын долларай хохирол ушарһан.
• Токиогой газар хүдэлэлгэ (1923 он, Япон). 140,000 хүн наһа бараһан.
• Балучистанай газар хүдэлэлгэ (1935 он, Пакистан). 30,000 - 60,000 хүн наһа бараһан
• Чилиин газар хүдэлэлгэ (1960 он, Чили). Эгээн хүсэтэй газар хүдэлэлгэ гэжэ тоосогдодог, 9.5 балл.
• Анкашиин газар хүдэлэлгэ (1970 он, Перу). Хүрьһэнэй гулсалтада Перугай Янгай хото дарагдажа, 40,000 хүн наһа бараһан.
• Манагуагай газар хүдэлэлгэ (1972 он, Никрагуа). Һүни дунда болоһон газар хүдэлэлгөөр хотын 90% нуража, 10,000 хүн наһа бараһан.
• Тяньшаниин газар хүдэлэлгэ (1976 он, Хитад). ХХ зуунай эгээн ехэ хүнэй амь хохирһон газар хүдэлэлгэ. Албан ёһоной мэдээсэлээр 255,000, гэбэшье мэргэжэлтэнүүд энэһээ хоёрһоо гурбадахи олон хүн наһа бараһан гэжэ үздэг.
• Гватемалын газар хүдэлэлгэ (1976 он, Гватемала). 23,000 хүн наһа баража, 77,000 хүн бэртэһэн.
• Aрмениин газар хүдэлэлгэ (1988 он, Армян). 26,000 хүн наһа бараһан.
• Кобэгэй газар хүдэлэлгэ (1995 он, Япон). 6,400 хүн наһа бараһан.
• Чи-Чи газар хүдэлэлгэ (1999 он, Тайвань). 2,000 хүн наһа бараһан.
• Суматра-Андаманай газар хүдэлэлгэ (2004 он, 12 һарын 26, Энэдхэгэй далай). 9.3 баллай газар хүдэлэлгэ. Газар хүдэлэлгын эпицентрынь Индонезиин Суматра арал байһан ба газар хүдэлэлгөөр үүсхэһэн цунами 285,000 үлүү хүнэй ами наһые һүйдхэһэн.