Аўкшто́та або Аўкшта́йція (літ.: Aukštaitijá) — гістарычная вобласць Вялікага Княства Літоўскага і этнаграфічны рэгіён сучаснай Літвы на паўночным усходзе краіны, у басейне Віліі.
Сталіцай этнаграфічнага (этнакультурнага) рэгіёна сучаснай Літвы лічыцца Панявежыс. На тэрыторыі Аўкштайціі распаўсюджаны гаворкі аўкштайцкай дыялектнай групы літоўскай мовы. Упершыню Аўкштота (Eusteythen) згадана ў дагаворы 1323 года вялікага князя Гедзіміна з Лівонскім ландам Тэўтонскага ордэна.
Аўкштайція | |||||
---|---|---|---|---|---|
літ.: Aukštaitija | |||||
| |||||
Краіна | Літва | ||||
Адміністрацыйны цэнтр | горад Панявежыс | ||||
Афіцыйныя мовы | літоўская мова | ||||
Код аўтам. нумароў | LT | ||||
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Імя насельнікаў рэгіёнаў «жамойтаў» (літ.: žemaičiai) і «аўкштайтаў» (літ.: aukštaičiai), і адпаведна іх назвы — «Жамойць» і «Аўкштойць», звязаны з літоўскім žemas («нізкі») і aukštas («высокі»). Традыцыйна лічаць, што назва «Жамойць» звязана з ніжнім, а «Аўкштойць» з верхнім цячэннем Нёмана і яго буйнейшага прытока Віліі (літ.: Nemunas — Нямунас, Neris — Нярыc).
Паводле даследчыка літоўскай міфалогіі Норберта Велюса, «сфарміравацца такому разуменню, якое замацавалася і ў саміх этнонімах, відаць, дапамог і арыентаваны геаграфічна старабалцкі міфічны светапогляд, паводле якога заходняя канец краіны разумеўся як „ніжэйшы“ (размешчаны ніжэй), а ўсходні — як „вышэйшы“».
Падзел тэрыторыі краіны адносна цячэння буйной ракі сустракаецца ў свеце і вядомы, напрыклад, з часоў дадынастычнага Егіпта («Верхні» і «Ніжні» Егіпет). Такі падзел сакралізаваўся, і такая сакралізацыя сягае раннечалавечых дваістых сістэм светаўспрымання.
Літоўская форма назвы краю Aukštaitija (Аўкштайція з націскам на апошняе «я») утварылася ад aukštaitis «вышыннік», а тое — з дапамогай суфікса -ait-. З тым жа суфіксам і літоўскія žemaitis «нізіннік», Žemaitija (Жэмайція з націскам на апошняе «я»). Суфікс -ait- у літоўскай мове выкарыстоўваецца для ўтварэння другасных назоўнікаў: kalva «пагорак» > kalvaitis «жыхар гарыстай мясцовасці», laukinis «палявы» > laukinaitis «жыхар раўніннай мясцовасці» (адпаведна, aukštaitis, žemaitis — жыхары вышыннай / нізіннай мясцовасці). Суфікс -ait- бачны з засведчаных лацінска- і нямецкамоўных формаў «Eusteythen», «Owsteiten», «Ansteiden», але вядомыя і ўжо бездыфтонгавыя формы: «Auxteten», «Auxstote». Бездыфтонгавыя формы вядомы і для назвы Жамойці: Samathæ, Samethi, «жемотьская земля». Бо балцкія дыфтонгі ў іншамоўным ужытку маюць схільнасць да знікнення. Ператварэнне балцкага суфікса -ai- у -ой- бачым таксама ў тапонімах тыпу Смаргонь (< Smorg-oyn-y < Smurg-ain-ys), Жукойні (< Žuk-ain-ys), у антрапонімах тыпу Юркойць, Мацкойць (< Jurk-ait-is, Mack-ait-is), у старых антрапонімах тыпу Бивоина (< By-vain’as). Апраўдана з лінгвістычнага пункту гледжання ўжываць формы «Аўкштайція», «Аўкштойць», «Аўкштота» (як і «Жэмайція», «Жамойць», «Жэмота»), пры гэтым першая — калька з літоўскага Aukštaitija, другая — заканамерная моўная адаптацыя, трэцяя — капіяванне адной з вядомых другасных гістарычных формаў.
У летапісах з сярэдзіны XI ст. ўжываецца назва «літва», калі апісваюць падзеі адносін княстваў Рурыкавічаў і балцкіх плямён, назвы «Аўкштота» ў іх не зафіксавана, як і ў Галіцка-Валынскім летапісе, дзе выкарыстоўваюцца назвы «літва» і «жамойць». Так, пад 1263 годам паведамляецца, што «Транята пачаў княжыць ва ўсёй зямлі Літоўскай і ў Жамойці».
Таксама і ў больш позніх па часе дакументах Вялікага Княства Літоўскага на царкоўнаславянскай і старабеларускай мовах, назва тыпу «Аўкштота» не ўжывалася, а ўжываліся «Літва» і «Жамойць».
Упершыню Аўкштойць згадваецца ў дамове 1323 года князя Гедзіміна з Лівонскім ордэнам, разам з Жамойцю (Eusteythen unde Sameyten — «Аўкштойць і Жамойць»). Пазней Гедзімін называецца «каралём Аўкштойці» (rex de Owsteiten). У 1338 годзе ён называецца «каралём Аўкштойці і Жамойці» (coninck van Ansteiden ende van Sameyten).
Аўкштойць як «зямля караля Літвы» (Austechiam, terram regis Lethowie) згадваецца ў «Хроніцы Прускай зямлі» (1326) Пятра з Дусбурга. У 1367 годзе па-лацінску згадваецца «верхняя частка Літвы» (in superioribus partibus Letwinorum), і гэта прамы пераклад назвы Аўкштойці як «верхняй, вышыннай». Нямецкі пераклад у нямецкамоўных «Апісаннях дарог» (XIV ст.) — «Аўкштойць, або Верхняя Літва» (Auxteten oder Ober-Littauen).
У 1412 годзе фіксуецца адна з апошніх «аўкштойцкіх» згадак — «літоўцы, які называлі сябе аўкштойтамі» (Littowen, di genant woren Austenten).
У сваім лісце ад 11 сакавіка 1420 года да імператара Сігізмунда Люксембургскага «Аўкштойць» згадвае князь Вітаўт:
«Жамойцкая зямля знаходзіцца ніжэй (inferior) за літоўскую зямлю, таму і называецца Жамойць (Szomoyth), бо так па-літоўску (in lythwanico) называецца ніжэйшая зямля. А жамойты Літву называюць Аўкштойцю (Auxstote), інакш кажучы, калі глядзець ад жамойтаў, вышэйшай (superior) зямлёй».
"Аўкштойцкая" назва ўпершыню сустракаецца ў лацінамоўнай хроніцы «Chronicon terrae Prussiae» (1326) Пятра з Дусбурга пры апісанні падзей 1294—1300 гадоў, у часы, калі ўжо існавала Вялікае Княства Літоўскае. Пазней гэтая назва часта ўжываецца ў крыжацкіх хроніках і дакументах, якія пісаліся на лаціне і нямецкай мове і датычыць балцкіх земляў на ўсход ад Жамойці — вышэй па цячэнні Нёмана і яго правых прытокаў. З 1420 годзе «аўкштойцкая» назва выходзіць з ужытку ў лацінамоўных і нямецкамоўных хроніках і дакументах.
У нямецкай крыніцы «Хроніка Лівоніі» Генрыха Латвійскага пры апісанні падзей першай паловы XIII ст. паўднёвыя землі, сумежныя з уладаннямі Лівонскага ордэна, завуцца проста «Літвой» — храніст не ўжывае назваў ні Аўкштота, ні Жамойць у сваёй працы. Аўтар лацінамоўнага трактата «Апісання земляў» (Дублінская хроніка) другой паловы XIII ст., сведка каранацыі Міндоўга, асобна ўпамінае Жамойць (Samoita) побач з Літвой (Lectauie), Нальшчанамі (Nalsani) і Яцвяззю (Ietuesi), але не згадвае «Аўкштойці».
У 1367 годзе па-лацінску згадваецца «верхняя частка Літвы» (in superioribus partibus Letwinorum), і гэта прамы пераклад назвы Аўкштойці як «верхняй, вышыннай». Нямецкі пераклад у нямецкамоўных «Апісаннях дарог» (XIV ст.) — «Аўкштойць, або Верхняя Літва» (Auxteten oder Ober-Littauen).
У 1412 годзе фіксуецца адна з апошніх згадак «Аўкштоты» — «літоўцы, які называлі сябе аўкштайтамі» (Littowen, di genant woren Austenten). У сваім лісце ад 11 сакавіка 1420 года да імператара Сігізмунда Люксембургскага «Аўкштоту» згадвае князь Вітаўт. З 1420 года назва «Аўкштота»/«Аўкштайція» ужо выходзіць з ужытку ў лацінамоўных і нямецкамоўных хроніках і афіцыйных дакументах.
Упамінанні і розныя формы назвы «Аўкштоты» ў лацінамоўных і нямецкамоўных крыніцах:
11 сакавіка 1420 года вялікі князь літоўскі Вітаўт напісаў ліст да германскага імператара Жыгімонта I, дзе ёсць наступныя словы:
«Вы прынялі і абвясцілі пастанову наконт Жамойцкай зямлі (terra Samaytarum), якая ёсць нашай спадчынай і нашай отчынай з законнага спадкаемства прадзядоў і дзядоў, якую і цяпер маем ва ўладанні, якая цяпер ёсць і заўсёды адно і тое ж з Літоўскай зямлёй (unum et idem cum terra Lythwanie), бо ёсць адна гаворка і тыя ж жыхары (unum ydeoma et uni homines).
Але праз тое што Жамойцкая зямля знаходзіцца ніжэй (inferior) за Літоўскую зямлю, таму і называецца Жамойць (Szomoyth), бо так па-літоўску (in lythwanico) называецца ніжэйшая зямля. А жамойты Літву называюць Аўкштотай (Auxstote), інакш кажучы, калі глядзець ад жамойтаў, вышэйшай (superior) зямлёй.
Таксама і людзі Жамойці ад старых часоў называюць сябе літоўцамі і ніколі жамойтамі, таму праз такое атаясненне (ydemptitatem) у сваім тытуле мы не пішам пра Жамойць, бо ўсё ёсць адно, адзін край і адны жыхары».
Беларускі гісторык Аляксандр Краўцэвіч аспрэчвае, што Літва, як вынікае з ліста Вітаўта, складалася з Аўкштойці і Жамойці. На яго думку, вялікі князь Вітаўта імкнуўся да замацавання Жамойці пад сваёй уладай, што і выявілася ў фармулёўках ліста — ужыты аргумент блізкасці і падобнасці мовы і звычаяў балцкіх плямён. Краўцэвіч звяртае ўвагу, што Вітаўт яшчэ ў 1417 годзе ўжываў назву Жамойці ў сваім тытуле — у акце пра заснаванне Медніцкага біскупства ў Жамойці. «Жамойць» захавалася і стала складовай часткай афіцыйнай назвы Вялікага Княства Літоўскага з 1441 года побач з «Літвой» і «Руссю» — «Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае».
У 1822 годзе Сіманас Даўкантас апублікаваў па-літоўску кнігу «Дзеянні старажытных літоўцаў і жамойтаў» («Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių»).
У зварот назва «Аўкштота» ўведзена ў 1837 годзе, у другім томе кнігі «Гісторыя літоўскага народа» (польск. Dzieje starożytne narodu litewskiego) Тэадора Нарбута. Нарбут прывёў у кнізе ліст князя Вітаўта 1420 года, дзе згадана, што «на Жамойці Літву называюць Аўкштойцю». З гэтага часу назва «Аўкштайція» (літ. Aukštaitija) пачынаюць выкарыстоўваць навукоўцы, якія гэтай назвай пачынаюць называць землі на ўсход ад Жамойці, а жыхароў таго рэгіёна — назвай «аўкштайты» (літ. aukštaičiai).
У 1845 годзе Сіманас Даўкантас выдае яшчэ адну літоўскамоўную кнігу «Budą senowęs Lëtuwiū, Kalnienū ir Žȧmajtiū» (Апісанне старажытных літоўцаў — гаранаў і жамойтаў). Слова kalnėnas у Даўкантаса — наватвор, ад літоўскага kalnas, якім Даўкантас творча замяніў вядомую яму «аўкштойцкую» назву. Ён піша: «Самі сябе называлі літоўцамі, гаранамі або вышыннікамі (aukštėjais), і жамойтамі (žemaičiais), паводле таго, што жылі на гары (kalne) або ў падгор’і (pakalnėje), гэта значыць у бок мора».
Польская энцыклапедыя 1891 года піша, што назва «Aukstote» сярод літоўскіх жыхароў ужо не вядомая і як геаграфічнае абазначэнне ў паўсядзённым жыцці не ўжываецца.
У XIX—XX стст. назву «Аўкштайція» (Aukštaitija) пачалі ўжываць навукоўцы да цэнтральнай і ўсходняй частцы рассялення літоўскага этнаса, а назвай «аўкштайты» (aukštaičiai) называць этнаграфічную групу літоўскага этнаса. Сукупнасць аўкштойцкіх гаворак літоўскай мовы атрымала назву «аўкштойцкая гаворка» (aukštaičių tarmė).
Тэрмінам «аўкштайты» археолагі таксама пачалі называць насельніцтва, якое стварыла археалагічную культуру грунтовых могільнікаў Цэнтральнай Літвы, альбо ўсё насельніцтва, якое стварыла археалагічную культуру грунтовых могільнікаў Цэнтральнай Літвы і культуру ўсходнелітоўскіх курганоў сукупна. Навукоўцы пачалі ўжываць адносна стваральнікаў гэтых археалагічных культур тэрмін «племя аўкштайтаў».
Гісторыкі XX ст. намагаліся высветліць, з якіх частак («земляў») складалася Аўкштойць у Сярэднявеччы.
Генрык Лаўмянскі лічыў, што яшчэ да часу ўзнікнення Вялікага Княства Літоўскага існаваў саюз балцкіх плямён пад назвай «Літва», які складаўся з двух асноўных плямёнаў — жамойтаў (на Жамойці) і аўкштойтаў (на Аўкштойці), а само племя аўштойтаў складалася з земляў Нальшчаны («Нальшчанская зямля»), Дзяволтва, Літоўская зямля і Упіта. Лаўмянскі меркаваў, што пачаткова мяжа паміж жамойтамі і аўкштойтамі ішла па рацэ Шушва, а потым па рацэ Нявежы, а з другой паловы XIV ст. мяжа ўсталявалася па рацэ Нявежы. Яго думку падтрымалі гісторыкі Уладзімір Пашута і Эдвардас Гудавічус.
Ежы Ахманьскі лічыў, што ў культурных аспектах Аўкштойць у старажытныя часы падзялялася на тры вобласці — уцянскі (Нальшчаны), троцкі (уласна Літва) і ашмянска-геранёнскі (паміж рэкамі Мерачанка, Нёман, Бярэзіна і Вілія — тая самая Аўкштойць).
Беларускія гісторыкі Вячаслаў Насевіч і Аляксандр Краўцэвіч адмаўляюць старажытную сувязь назваў Аўкштойць і Жамойць, а таксама роднаснасць племя жамойтаў з племем літвы.
Паводле Насевіча, «аўкштойцкая» назва некалі была ўтвораная штучна, у процівагу назве «Жамойць», каб проціпаставіць Літву Жамойці. На яго думку, гэтай назвы не трэба пераносіць на вельмі раннюю эпоху. Згодна з Насевічам, жамойты да стварэння ВКЛ былі асобным ад літвы «асобным этнасам». Паводле Краўцэвіча, жамойты былі асобнае ад літвы балцкае племя, так сама як і нальшчаны, дзяволтва, яцвягі. На думку Краўцэвіча, «Літва», «Жамойць», «Нальшчаны», «Дзяволтва» у пісьмовых крыніцах выступаюць раўназначнымі аб’ектамі, якія нельга лічыць складовымі часткамі («землямі») «Літвы». Краўцэвіч сцвярджае, што назва «Аўкштойць» выкарыстоўвалася да ХХ стагоддзя сярод жамойтаў, каб абазначаць балцкамоўныя землі Вялікага Княства Літоўскага (а пасля і Расійскай імперыі) на ўсходзе ад Жамойці.
Сучасныя сімвалы Аўкштайціі (сцяг і герб), афіцыйна зацверджаныя ў сакавіку 2007 года.
Аўкштайція знаходзіцца ў паўночна-ўсходняй частцы сучаснай Літвы. Па ўсім рэгіёне багата азёраў, асабліва ва ўсходняй частцы. Асноўнымі гарадамі Аўкштайціі з’яўляюцца:
Мясцовыя жыхары размаўляюць на аўкштайцкіх дыялектах літоўскай мовы.
Пры гэтым літоўская мова дзеліцца не толькі на жамойцкі і аўкштайцкі гаворкі, але і на яшчэ два паддыялекты — судаўскі і дзукійскі, якія разам утвараюць аўкштайцкую дыялектную групу.
Да аўкштайцкіх дыялектаў належаць гаворкі, на якіх грунтуецца літаратурная літоўская мова — сувалькійскі варыянт аўкштайцкай гаворкі літоўскай мовы.
Самымі старажытнымі гарадамі Аўкшайціі лічацца гарады Кярнаве і Укмярге.
This article uses material from the Wikipedia Беларуская article Аўкштайція, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Матэрыял даступны на ўмовах CC BY-SA 4.0, калі не пазначана іншае. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Беларуская (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.