Ваўкавыскае Княства

Кіеўская Русь

На падставе палітычнае гісторыі тагачаснага беларускага Панямоньня варта меркаваць, што ў пачатку ХІІІ ст. княства зьяўлялася адной з вотчынаў Наваградзкага княства, якое на той момант, імаверна, уключыла ў сваю сфэру ўплыву ўсю тэрыторыю былога Гарадзенскага княства ўключна з Горадняй і, у тым ліку, Ваўкавыскам. Тагачаснай Наваградзкай зямлёй (княствам) кіраваў князь зь мясцовай дынастыі Ізяслаў, які ўжо ў 1235 годзе згадваецца як хаўрусьнік літоўскага князя Міндоўга, якія разам, зыходзячы зь летапісных упамінаньняў іх паходу на Мазавецкае княства, упамінаюцца як найміты ці васалы галіцка-валынскага князя Данілы Раманавіча. Хутчэй за ўсё, каля канца 1240-х гг. Ізяслаў памёр бязьдзетным, у той час як уладаром аб’яднанай Літвы і Панямоньня стаў Міндоўг.

Побач з гэтым, істотную важнасьць у рэканструкцыі гісторыі рэгіёну як удзельнага княства ўсходнеславянскае тэрыторыі прадстаўляюць археалягічныя зьвесткі, паводле якіх на месцы Ваўкавыску ўжо ў Х ст. існавала нейкае замчышча, пасьля чаго ў ХІ ст. зьяўляецца новае. Апошняе мела, відаць, фэўдальны замак; існаваў важны для характарыстыкі вонкавых сувязяў прыкметны культурны слой. Поруч зь ім, у ХІ—ХІІ стст. будуецца другое замчышча, што знаменавала яго пераўтварэньне ў дзядзінец. Першае замчышча (г.зв. «Шведзкая гара») адлюстроўвае знаходкі высокага матэрыяльнага ўзроўню, што паказвае на пражываньне там буйнога паводле тагачасных уяўленьняў фэўдала. Гэтая ж Шведзкая гара першапачаткова магла зьяўляцца фэўдальнай сядзібай, стаўшы дзядзінцам толькі зь першае паловы ХІІ ст. Пабудова гэтых комплексаў абумоўлівалася, імаверна, працэсам першапачатковых вайсковых канфліктаў між славянскімі каляністамі (зь якімі зьвязваецца першая дзяржаўнасьць на Беларусі) з ранейшым балцкім насельніцтвам, г. зн. патрэбай у абароне калянізаваных земляў.

Раньняя Літоўская дзяржава

Прыкладна на мяжы 1240-х і 1250-х гг. кааліцыя ў складзе Данілы Галіцкага, а таксама незадаволеных палітыкай Міндоўга літоўскіх і жамойцкіх князёў нападае на паўднёвае Панямоньне, што ўскладняецца таксама прэтэнзіямі Галіцка-Валынскага княства на гэтыя тэрыторыі і плянамі па спыненьні ўзмацненьня ВКЛ. Гэтыя ж выправы працягваюцца пасьля 1251 году і, меркавана, таксама ў 1253 годзе, аднак апошняя апыняецца беспасьпяховай у выніку іншых канфліктаў Галіцка-Валынскага княства.

Блізу 1252 году паўстаюць летапісныя згадкі адносна цэнтру княства гораду Ваўкавыск. Каля 1254 году з прычыны цяжкога зьнешнепалітычнага становішча Літвы і Галіцка-Валынскага княства абедзьве дзяржавы заключаюць мір, паводле якога вярхоўным уладальнікам усёй Наваградзкай зямлі быў прызнаны Міндоўг, у той час як ягоным васалам і фактычным уладальнікам зямлі прызнаваўся сын Данілы Раманавіча Раман.

Пад 1256 годам Іпацьеўскі летапіс згадвае паход галіцка-валынскіх князёў на яцьвягаў, дзе ваўкавыскі князь Глеб выступаў як спадручны Галіцка-Валынскага княства. Пасьля гэтага ж году сын галіцка-валынскага князя Данілы, Васілька, будучы васалам мангольскіх ханаў, быў змушаны выступіць з новым палкаводцам Бурундаем на Панямоньне, у адказ на што літоўцы выкрадаюць Рамана, што, у сваю чаргу, магло быць выкарыстана Войшалкам і адным зь ягоных далёкіх сваякоў Таўцівілам з мэтаю адарваньня Наваградзкага княства як ад Літвы, так і ад Галіцка-Валынскай дзяржавы. У адказ на гэтыя падзеі Даніла ў 1258 годзе ўварваўся ў Панямоньне, захапіўшы Ваўкавыск і князя Глеба, які трымаўся Данілам Раманавічам «во чести». Дакладнейшы лёс выправы невядомы, хоць княства засталося, імаверна, пад васалітэтам Літоўскае дзяржавы.

Па сьмерці прагаліцкага Войшалка і ўзыходжаньні на літоўскі сталец Трайдзеня ў Літве ўзмацняецца антыгаліцкая палітыка, у выніку чаго каля 1275 году адзін з галіцка-валынскіх князёў, Леў Данілавіч, беспасьпяхова паспрабаваў усталяваць кантроль над Наваградзкай зямлёй. Неўзабаве, у 1277 годзе Мсьціслаў Данілавіч, Юры Львовіч і Ўладзімер Васількавіч «сташа на ночь» у часе выправы на Горадню.

У 1289 годзе ВКЛ давялося саступіць Ваўкавыск луцкаму князю Мсьціславу Данілавічу. Перадача княства был зробленая верагодна тагачаснымі літоўскімі князямі Будзікідам і Будзівідам з мэтаю падтрымкі міру з Галіцка-Валынскай дзяржавай.

Вялікае Княства Літоўскае

Межы ВКЛ у часы кіраваньня Віценя (каля 1290—1310-х гг.) дакладна невядомыя, але, хутчэй за ўсё, за выняткам далучанага Полацкага княства ВКЛ кантралявала практычна ўсе тэрыторыі, што складалі землі ВКЛ за часамі Міндоўга. У рэшце рэшт, межы ВКЛ пры ягоным пераемніку — Гедыміне — відавочна паказваюць на трывалае ўваходжаньне Ваўкавыскага ўдзелу ў склад ВКЛ пасьля 1315 году, хоць само княства, паводле тагачаснай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай палітыкі, мусіла захоўваць намінальнага кіраўніка з княскім тытулам і пэўную ступень унутранай аўтаноміі. З XIV ст. спыняецца жыцьцё на г.зв. Шведзкай гары, з другой паловы таго ж стагодзьдзя — жыцьцё вакольнага гораду, што, аднак, зьвязваецца зь вяртаньнем княства ў склад ВКЛ.

Пасьля ўзыходжаньня на пасад ВКЛ сыноў Гедыміна, Альгерда і Кейстута, землі Ваўкавыскага княства трапілі ў склад Троцкага княства, якім кіраваў Кейстут, пры гэтым у ягоным складзе відавочна захоўваліся ранейшыя ўдзелы (напрыклад, Гарадзенскае княства). У 1382 годзе войскі, верныя сыну Альгерда Ягайлу, захапілі практычна ўсе ўдзелы Кейстута, ужо ў гэтыя часы як князь шэрагу гарадзенскіх земляў вядомы сын Кейстута Вітаўт, які пазьней будзе патрабаваць ад Ягайлы вяртаньня спадчыны Кейстута. Неўзабаве Ягайла перадаў Вітаўту як законнаму спадчыньніку шэраг земляў Панямоньня, у тым ліку і Гарадзенскае княства, але новы віток канфлікту прымушае Вітаўта ў другі раз уцячы на тэрыторыю Тэўтонскага ордэну. У выніку, у 1392 годзе Ягайла ідзе на прызнаньне Вітаўта вялікім князем літоўскім (гл. Востраўскае пагадненьне), і ўжо на мяжы XIV-XV стагодзьдзяў у Гарадзенскай зямлі вядомая пасада намесьніка, што, з улікам, цэнтралізацыйнай палітыкі Вітаўта, сьведчыць аб скасаваньні княжаньня ў Ваўкавыску.

З 1413 году тэрыторыя былога княства ўтварае адныя зь земляў Троцкага ваяводзтва (гл. Гарадзельская унія), але ваяводы троцкія ў першыя часы існаваньня ваяводзтва непасрэдную ўладу мелі толькі на тэрыторыі Троцкай зямлі ў вузкім сэнсе, тады як землі Панямоньня па-ранейшаму мелі ўласных ураднікаў. Уласна новаўтворанае Троцкае ваяводзтва на час свайго ўтварэньня тэрытарыяльна адпавядала былому Троцкаму княству, пры гэтым да адміністрацыйна-тэрытарыяльнае рэформы ў ВКЛ 1566 г. гэтае ваяводзтва на ўсходзе абмяжоўвалася толькі Слонімскім намесьніцтвам (паветам), з чаго можна прыйсьці да высновы, што ў нейкі момант, хутчэй за ўсё, ужо за ўладаньнем Кейстута і Альгерда, мяжа Троцкага княства прайшла скрозь гістарычныя межы Наваградзкае зямлі, адарваўшы ад яе ў афіцыйным, адміністрацыйным сэнсе Ваўкавыскае княства. Кіруючыся тагачасным досьведам адміністрацыйна-тэрытарыяльнае палітыкі ВКЛ, тэрыторыя былога Ваўкавыскага ўдзелу мусіла ўтварыць адно з намесьніцтваў (паветаў, воласьцяў, тэрміны для чаго за тым часам хісталіся), пасьля чаго ў 1566 годзе паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнае рэформы ў ВКЛ быў канчаткова ўтвораны і акрэсьлены аднайменны павет.

Падсумаваньне шэрагу сучасна вядомых археалягічных здабыткаў дазваляе меркаваць аб уваходжаньні тэрыторыі Ваўкавыскага княства ў этнаграфічны рэгіён Панямоньня, што накладала спэцыфіку на насельніцтва зямлі і, побач з гэтым, на яе ўнутраны лад.

Пад пачатак гістарычна зафіксаванага часу тэрыторыя будучага Ваўкавыскага княства ахаплялася арэалам культуры каменных магілаў, якія асацыююцца з балцкім насельніцтвам. Пранікненьне славянаў (каля ад Х ст. н.э.) ва ўсё Панямоньне стала досыць позьнім у параўнаньні з астатняй тэрыторыяй сучаснае Беларусі і прывяло да актыўнага балта-славянскага ўзаемадзеяньня зь перавагай апошняга кампанэнту, што суправаджалася заснаваньнем будучых удзельных цэнтраў (Горадня, Ваўкавыск, Наваградак, Слонім) як своеасаблівых апорных пунктаў гэтае калянізацыі. Асноўным насельніцтвам сярод славянскіх каляністаў былі дрыгавічы (асабліва на захадзе Панямоньня), пасьля чаго ў ХІІ ст. узмацняецца значэньне перасяленцаў з Галіцка-Валынскага княства.

• Ваўкавыскі павет