Селькупская Мова: мова сялькупаў

На мове размаўляе 1 023 чалавек (паводле зьвестак Усерасейскага перапісу насельніцтва 2010 року), мова распаўсюджаная галоўным чынам у рэгіёнах паміж рэкамі Об ды Енісей. Назва мовы паходзіць ад саманазвы мовы ў тазаўскім дыялекце, шӧльӄумыт әты, якая ў літаральным перакладзе азначае «мова лясных жыхароў». У дыялектах селькупскае мовы існуюць разнастайныя саманазвы мовы (пададзеныя ў шаблёне справа).

Селькупская мова разгаліноўваецца ў шырокі дыялектны кантынуўм. Серад дыялектаў вылучаюцца тры асноўных — тазаўскі, тымскі і кецкі. На тазаўскім дыялекце засноўваецца літаратурны стандарт мовы.

Фанэтыка

У тазаўскім дыялекце селькупскае мовы прысутнічае 25 галосных і 16 зычных гукаў.

• Зычныя

У вымаўленьні не адлюстроўваецца звонкасьць зычных. Выбухныя ды фрыкатыўныя гукі могуць станавіцца звонкімі ў пазыцыі паміж галоснымі альбо пасьля санорных зычных.

Паляталізаваныя выбухныя і фрыкатыўныя /tʲ/, /sʲ/ звычайна часьцей за ўсё рэалізоўваюцца як альвэа-палятальная афрыката [tɕ] і фрыкатыўная [ɕ] адпаведна. Таксама паляталізаваныя зычныя могуць прысутнічаць могуць прысутнічаць перад галоснымі пярэдняга шэрагу.

Гукі [ɴ] ды [ʀ] зьяўляюцца аляфонамі гуку /q/ у пазыцыі перад насавымі і плыўнымі адпаведна.

Нератычныя выбухныя /p/, /k/, /q/ маюць дадатковыя фрыкатыўныя аляфоны [f], [x], [χ], якія ўзьнікаюць у пазыцыі перад /s/ або /sʲ/.

• Галосныя

У фанэтыцы існуе даўжыня галосных (то бок, існаваньне кароткіх гукаў і ягоных падоўжаных адпаведнікаў). Пры гэтым у селькупскай мове існуе гук /ɔː/ (паходзіць ад протаселькупскага */aː/), які ня мае свайго кароткага адпаведніка. Адрозьніваньне паводле напружанасьці (рыса паўночных дыялектаў) не залежыць ад даўжыні. Поўная разнастайнасьць адрозьніваньня галосных паводле якасьці можа існаваць толькі ў першым складзе слова: у наступных сказах гукі /e/, /ø/, /ɘ/, /y/, /ɨ/ не падаўжаюцца, не існуе /uː/ (паказаныя шэрым колерам у табліцы вышэй).

Фанэтычна не рэалізоўваецца слабая галосная сярэдняга шэрагу [ɪ̈ ~ ə], якая зьяўляецца толькі ў ненаціскных складах, якія не зьяўляюцца першымі; яна звычайна разглядаецца як аналяг кароткага напружанага /ɨ/.

Склад у селькупскай мове будуецца паводле структуры (зычны)-галосны-(зычны). Пачатковае /ŋ/ ды канцавое /tʲ/ або /w/ у складзе не паўстаюць. Могуць зьяўляцца разнастайныя спалучэньні галосных і гемінацыйныя (то бок, падвойныя пры вымаўленьні) зычныя (прыкладам /nt/, /rm/, /sʲsʲ/), аднак у шматлікіх спалучэньнях яны марфалягічна спрашчаюцца.

Націск у селькупскай мове рэалізоўваецца ў мінімальнай ступені.

Марфалёгія

У селькупскай мове значна скарацілася функцыя множнага ліку на карысьць шырокага выкарыстоўваньня зборных формаў. Існуе пашыраная сыстэма склонаў. У мове адсутнічае адмоўны дзеяслоў. Маецца шэраг лексычных паралеляў з хантыйскай мовай, а таксама і зь не-ўральскімі мовамі: кецкай (ды іншымі енісейскімі), тунгуса-маньчжурскімі мовамі.

Пісьмовасьць

Напрыканцы ХІХ ст. было выдадзена некалькі кніга з богаслужбовымі тэкстамі. Пісьмовасьць была створаная ў 1930-х гадох, яна засноўвалася на лацінскім альфабэце (гл. лацінізацыя). Пазьнейшы альфабэт засноўваўся на аснове кірыліцы. У 1950-1980-ыя гады пісьмовасьць практычна не выкарыстоўвалася і ня мела стабільнае формы. Існы за цяперашнім часам альфабэт быў створаны ў канцы 1980-х гадоў.

Існуе два альфабэты. Адзін выкарыстоўваецца паўночнымі селькупамі, іншы — паўднёвымі.

Альфабэт паўночных селькупаў:

Альфабэт паўднёвых селькупаў:

Для пазначэньня даўжыні галоснай выкарыстоўваецца дыякрытычны знак макрон (рыса над літарай).

• Григоровскій Н. П. Азбука сюссогой гулани. Казань, 1879.
• Ириков С. И. Букварь. СПб, 1997.
• Казакевич О. А. Использование ЭВМ для исследования бесписьменных и младописьменных языков. (На материале селькупского языка). М., 1990.
• Казакевич О. А. Частотные словари селькупских фольклорных текстов // Аборигены Сибири: Проблемы изучения исчезающих языков и культур. Тезисы международной конференции Новосибирск (Академгородок), 26-30 июня 1995 г. Том 1. Филология. Новосибирск, 1995. С. 386—389.
• Кузнецова А. И., Хелимский Е. А. Селькупские материалы в рукописном наследии Л. А. Варковицкой // Советское финно-угроведение. 1989. Т.25, N 1. С. 51-53.
• Кузнецова А. И., Казакевич О. А., Иоффе Л. Ю., Хелимский Е. А. Очерки по селькупскому языку. Т. 2. Тексты. Словарь. М., 1993. С. 6-88.
• Прокофьев Г. Н. Селькупский (остяко-самоедский) язык. Ч. 1. Л., 1935.
• Прокофьев Г. Н., Селькупская грамматика, Л., 1935; Erdélyi J., Selkupisches Wörterverzeichnis, Bdpst, 1969.
• Морев Ю. А. Система вокализма обского говора селькупского языка // Языки и топонимия Сибири IV. Томск: Изд-во Том. ун-та, 1971. С. 94-106.
• Морев Ю. А. К вопросу о развитии лабиализованных согласных в селькупском языке // Советское финно-угроведение XI. Таллин, 1975. № 2. С. 126—134.
• Морев Ю. А. Фонетические данные для определения места ласкинского говора в системе диалектных подразделений селькупского языка // Языки и топонимия Сибири VI. Томск: Изд-во Том. ун-та, 1977. С. 29-38.

• Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia - The Selkup Language
• Selkup | Ethnologue
• The Red Book of the Peoples of the Russian Empire

• Helimski, Eugene. 1998. "Selkup". In: Abondolo, David (ed): Uralic languages. London and New York: Routledge. ISBN 0-415-08198-X.