Гарадзея

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Гарадзея (неадназначнасьць).

Уваходзіць у склад Гарадзейскага пасялковага савету і зьяўляецца цэнтрам Гарадзейскага сельсавету Нясьвіскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 3752 чалавекі. Знаходзіцца за 14 км на паўночны захад ад Нясьвіжу. Чыгуначная станцыя на лініі Менск — Баранавічы, на аўтамабільнай дарозе Нясьвіж — Наваградак Р11.

Гарадзея
трансьліт. Haradzieja
Касьцёл Сьвятога Язэпа
Герб Гарадзеі Сьцяг Гарадзеі
Першыя згадкі:	1530
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Нясьвіскі
Пасялковы савет:	Гарадзейскі
Вышыня:	169 м н. у. м.
Насельніцтва:	3752 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1770
Паштовыя індэксы:	222610, 222611
СААТА:	6242557000
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	53°19′0″ пн. ш. 26°31′0″ у. д. / 53.31667° пн. ш. 26.51667° у. д. / 53.31667; 26.51667 26°31′0″ у. д. / 53.31667° пн. ш. 26.51667° у. д. / 53.31667; 26.51667
Гарадзея на мапе Беларусі ± Гарадзея Гарадзея
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Гарадзея — старажытная вёска на гістарычнай Меншчыне. Да нашага часу тут захавалася Спаская царква, помнік архітэктуры XIX ст., які пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Непадалёк ад сучаснага мястэчка, у Вялікім Двары захаваўся сядзібна-паркавы комплекс Брахоцкіх, помнік архітэктуры і садова-паркавага мастацтва XIX ст.

 

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Гарадзею (Гародзей) як маёнтак у Наваградзкім ваяводзтве, уладаньне Васіля і Льва Чыжоў, датуецца 1530 годам. У 1551 годзе Гарадзея перайшла ў валоданьне П. Ганусовіча, які ў 1555 годзе прадаў 3-ю частку маёнтку Б. Пратасовічу, а дзьве астатнія аддаў яму ў заставу. У 1571 годзе Б. Пратасовіч купіў увесь маёнтак, а ў 1575 годзе прадаў яго Радзівілам.

Пад 1726 годам Гарадзея ўпамінаецца як фальварак. У 1791 годзе каля вёскі Вялікай Гарадзеі (14 гаспадарак) збудавалі карчму, а ў 1795 годзе — яшчэ адну карчму каля вёскі Малой Гарадзеі (2 гаспадаркі).

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Гарадзея апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, з 1796 году ў Наваградзкім павеце. У ХІХ стагодзьдзі паселішча мела назву Горная Гарадзея. У 1852 годзе маёнтак перайшоў у валоданьне палкоўніка Брахоцкага. У 1861 годзе Гарадзея стала цэнтрам воласьці. Уладзіслаў Сыракомля наведаў яе ў часе сваіх «Вандровак» і назваў «сапраўдным аазісам у гэтым баку». У маёнтку вырабляліся галяндзкія сыры, якія прадаваліся ў Маскве і Санкт-Пецярбургу.

Паводле інвэнтару 1863 году ў фальварку Гарадзеі існавалі жылы дом, дом аканома (збудаваны ў 1795 годзе), саладоўня, склеп, птушнік, памяшканьні для жывелы, стайня, кузьня, млын; тут вырошчвалі садавіну і гародніну, выраблялі каўбасы. З пабудовай Маскоўска-Берасьцейскай чыгункі (1871 год) у Гарадзеі адкрылася чыгуначная станцыя. У 1876—1888 гадох на месцы цяперашняга мястэчка разьмяшчаліся маёнткі: Дольная Гарадзея (з 69 дзесяцінамі), спадчыннае ўладаньне А. В. Болтуць (з 1875 году), вадзяны і конныя млыны; Гарадзея (1353 дзесяціны зямлі), спадчына Э. А. Брахоцкай (з 1858 году), 3 карчмы, ветраны і вадзяны млыны; Гарадзея (235 дзесяціны зямлі), спадчына А. С. Марцінкевіча (з 1864 году) і фальварак Гарадзея, уладаньне Неслухоўскіх, вадзяны млын, гатэль для пасажыраў станцыі. Вёска Гарадзей (Гурна—Гарадзей) у 1886 годзе налічвала 48 двароў, тут існавалі валасная ўправа, крама, карчма. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, дзейнічаў малітоўны дом, працавалі 17 крамаў, цукровы і піўныя склады.

У Першую сусьветную вайну з 1915 году Гарадзея знаходзілася ў прыфрантавой паласе і звалася Замір’е.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Гарадзея абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР.

У лютым 1918 году Гарадзею занялі нямецкія войскі, у канцы 1919 году — бальшавікі, у жніўні 1919 году — польскія войскі, потым зноў бальшавікі, у кастрычніку 1920 году — зноў польскія войскі. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Гарадзея апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам гміны Нясьвіскага павету і атрымала статус мястэчка.

У 1939 годзе Гарадзея ўвайшла ў склад БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 году атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу, цэнтар сельскага і пасялковага саветаў у складзе Нясьвіскага раёну Баранавіцкай (з 8 студзеня 1954 году — Менскай) вобласьці. У Другую сусьветную вайну з чэрвеня 1941 да 4 ліпеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

• Гарадзея на старых здымках
•  
  Спаская царква, каля 1900 г.
•  
  Царква-мураўёўка, каля 1900 г.
•  
  Царква-мураўёўка, ліпень 1927 г.
•  
  Палац Брахоцкіх у Вялікім Двары (раней таксама зваўся Гарадзеяй)

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1870 год — 189 чал.; 1886 год — 352 чал. у вёсцы Гарадзеі; 1897 год — 719 чал. у пасёлку Гарадзеі, 730 чал. у сяле Горнай Гарадзеі, 194 чал. у вёсцы Дольнай Гарадзеі, 23 чал. на чыгуначнай станцыі Гарадзеі; маёнткі Гарадзея: 32 чал. у маёнтку Марцінкевіча, 61 чал. у маёнтку Сьвятаполк-Мірскага, 56 чал. у маёнтку Неслухоўскага, 12 чал. у маёнтку Болтуця, 7 чал. на млынах
• XX стагодзьдзе: 1909 год — 385 чал. у пасадзе Гарадзеі, 744 чал. у сяле Горнай Гарадзеі, 231 чал. у вёсцы Дольнай Гарадзеі; маёнткі Гарадзея: 14 чал. у маёнтку Вольскай, 22 чал. у маёнтку Сьвятаполк-Мірскага, 15 чал. у маёнтку Жаліхоўскай, 23 чал. у маёнтку Халавецкай; 1921 год — 1120 чал. у мястэчку Гарадзеі, 820 чал. у вёсцы Горнай Гарадзеі, 309 чал. у вёсцы Дольнай Гарадзеі, 19 чал. у фальварку Гарадзеі; 1940 год — 1719 чал. у мястэчку Гарадзеі, 1156 чал. у вёсцы Горнай Гарадзеі, 391 чал. у вёсцы Дольнай Гарадзеі; 1969 год — 4,2 тыс. чал.; 1993 год — 5,3 тыс. чал.; 1996 год — 4,9 тыс. чал.; 1999 год — 4,4 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2001 год — 4447 чал.; 2006 год — 4,2 тыс. чал.; 2007 год — 4,1 тыс. чал.; 2008 год — 4,1 тыс. чал.; 2009 год — 4099 чал. (перапіс); 2016 год — 3802 чал.; 2017 год — 3777 чал.; 2018 год — 3752 чал.

Адукацыя

У Гарадзеі працуюць 2 сярэднія і музычная школы, школа-інтэрнат для дзяцей з парушэньнем слыху, 2 дашкольныя ўстановы.

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе меская лякарня.

Культура

Дзейнічаюць 2 бібліятэкі, дом культуры, кінатэатар.

Вуліцы і пляцы

У тэлефонным даведніку 1939 году ўпамінаюцца Купецкая, Лістападаўская, Нясьвіская і Шашэйная вуліцы, Паштовы і Школьны завулкі.

Прадпрыемствы харчовай (ААТ «Гарадзейскі цукровы камбінат») і лёгкай прамысловасьці.

Славутасьці

• Капліца прыдарожная (1874)
• Касьцёл Сьвятога Язэпа (пачатак ХХ ст.)
• Царква Сьвятога Спаса (1808)

Страчаная спадчына

• Царква могілкавая (1869)
• Царква Раства Багародзіцы (1896)

• Краявіды Гарадзеі
•  
  Спаская царква па маскоўскай перабудове
•  
  Капліца
•  
  Чыгуначная станцыя
•  
  Дом работнікаў чыгункі

• Вера Касмовіч (нар. 1928) — удзельніца паваеннага антысавецкага падпольнага руху
• Кастусь Маскалік (1918—2010) — беларускі грэцка-каталіцкі сьвятар
• Аляксандар Надсан (Аляксандар Бочка; 1926—2015) — беларускі грэцка-каталіцкі сьвятар, Апостальскі візытатар для беларусаў-каталікоў у замежжы, гісторык Царквы, вядомы дзяяч беларускай дыяспары ў сьвеце

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 5: Гальцы — Дагон. — 576 с. — ISBN 985-11-0090-0
• Гарады і вёскі Беларусі: энцыклапедыя. Т. 8. Мінская вобласць. Кн. 4 / рэдкал.: Т.У. Бялова (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2013. — 528 с.: іл. ISBN 978-985-11-0735-9. С. 38—41
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Нясьвіжскага р-на. — Мн.: БелЭн, 2001. — 628, [1] с. ISBN 985-11-0206-7.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy. — Warszawa, 1882.

• Гарадзея , Radzima.org
• Прагноз надвор’я ў мяст. Гарадзеі