Словен теле (jezik slovenski, slovenščina) — һинд-европа теле, көньяҡ словен теленең көнбайыш тармағына ҡарай.
Словен теле, лужица менән бер рәттән, ике һан (двойственное число) һаҡлаған славян телдәренең береһе.
Словен теле | |
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме | slovenski jezik, slovenščina |
---|---|
Илдәр | Словения, Австрия, Италия, Венгрия, Хорватия, Германия, АҠШ, Канада, Аргентина, Австралия, КАР |
Рәсми статусы | |
Был телдә һөйләшеүселәр | 2,2 млн |
Классификация | |
Категория | |
Һинд-Европа телдәре
| |
Әлифба | латиница (словен алфавиты) |
Тел коды | |
ГОСТ 7.75–97 | слв 610 |
ISO 639-1 | |
ISO 639-2 | |
ISO 639-3 | |
Был телдә Википедия | |
Был телдә һөйләшеүселәр һаны — 2 млн кеше, күбеһе Словенияла йәшәй.
Словен теленең үҙатамаһы (словак теле кеүек) «славян» тигәнде аңлата (сағ. иск.-слав. словѣньскъ).
XIX быуатҡа тиклем урыҫ телендә словен телен краинский/крайнский, виндский, карниольской, карнийский, хорутанский, хорутанско-словен/хорутано-словен, крайно-словен. XIX быуат аҙағында словинский исеме өҫтөнлөк итә, артабан хәҙерге словен менән ҡыҫырыҡлап сығарыла.
Хәҙерге словен теле шундай бүлектәргә бүленә:
тар |
Словен теле 48 диалектҡа бүленә, улар ете төркөмгә берләшәләр: каринтия, приморье, ровтар, гореньско, доленьско, штирия һәм паннон уйһыулығындағы. Кочевье һөйләше айырым тора (Кочевье ҡалаһының һәм тирә-яҡтарының ҡатнаш төркөмө, элек немецтар йәшәгән урын).
Глаголица һәм кириллицаны файҙаланыу буйынса миҫалдар аҙ, словенса латиница менән яҙғандар, уның етешһеҙлеге булып . [ʒ], [ʃ] һәм [tʃ] тамғаларының юҡлығы тора (йәғни урыҫ өндәренә яҡын «ж», «ш» һәм «ч», тап килә). Был проблемаларҙы төрлө ваҡытта төрлөсә хәл иткәндәр.
|
|
Словен теленең тарихын биш осорға бүлергә мөмкин.:
Словен диалектының иң тәүге билдәле яҙма төрө — «Брижин (Фрейзинген) өҙөк» (Brižinski spomeniki); 972 һәм 1093 йылдар араһында Мёлль йылғаһы үҙәнендә Каринтияла яҙылған . Был словен теленең латинса (каролинг минускул) менән яҙылған дини йөкмәткеле боронғо яҙма ҡомартҡыһы . Ғөмүмән, ул бөгөнгө көнгә тиклем һаҡланған боронғо славян ҡулъяҙмаларҙың береһе булып тора.
XVI быуатта хәҙерге әҙәби словен теленең формалашыуын реформаторҙар Примож Трубарый (1508—1586), Адам Бохорич (1520—1598) һәм Юрий Далматин (1547—1589) эштәре менән бәйләйҙәр. Ул саҡта бөгөнгө Словения Изге Рим империяһының, Австрия империяһы һәм Австро-Венгрияның бер өлөшө булған, уларҙа немец теле элита теле була, ә словенса тик "ябай " кешеләр генә һөйләшкән.
XVIII быуатта әҙәби телдең нигеҙе түбәнге доленьск һәм гореньск диалекттары менән аралаша. Иллиризм һәм панславизм сербхорват, чех һәм урыҫ телдәренән һүҙҙәр алып килә.
1850 йылдарҙа әҙәби словен теленең формалашыуы тамамлана. Әҙәби телдең үҫешенә католик епископы Антоний Сломешек Мартин үҙенең әҙәби эшмәкәрлеге менән ҙур йоғонто яһай. Бөгөнгө словен телендә доленьск консонантизмы һәм гореньск вокализмы бар.
Күтәрелеш | Рәт | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Алғы | Урта | Артҡы | ||||
ҡыҫҡа | оҙон | ҡыҫҡа | оҙон | ҡыҫҡа | оҙон | |
Юғары | i | iː | u | uː | ||
Урта | eː | oː | ||||
Урта | ɛ | ɛː | ə | ɔ | ɔː | |
Түбәнге | a | aː |
Баҫымһыҙ позицияла 6 ғына һуҙынҡы тора: /i/, /ɛ/, /ə/, /a/, /ɔ/, /u/.
Словен теленең тартынҡы өндәре (йәйә эсендә фонемалар аллофондары):
Ирен тартынҡылары | Тел осо тарт. | Тел уртаһы (аңҡау) | Тел арты | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Танау өндәре | /m/ | /n/ | /ɲ/ | [ŋ] | ||||
Шартлаулы өндәр | /p/ | /b/ | /t/ | /d/ | /k/ | /ɡ/ | ||
Аффрикаттар | /t͡s/ | [d͡z] | /t͡ʃ/ | [d͡ʒ] | ||||
Фрикатив (ышҡылыулы) өндәр | /f/ | /v/ | /s/ | /z/ | /ʃ/ | /ʒ/ | /x/ | [ɣ] |
Аппроксиманталар | [w] | /j/ | ||||||
Тел эргәһе өндәре | /l/ | /ʎ/ | ||||||
Ҡалтыраулы өндәр | /r/ |
Элек словен теле музыкаль баҫым менән характерланған , әле лә диалекттарҙың бер өлөшөндә ул һаҡлана. Был системала юғары һәм түбән тондар айырыла, ғәҙәттә, оҙон баҫымлы һуҙынҡы [ər]. Тонлы баҫымлы һуҙынҡы транскрипцияла [ər] юғары тон акут (á), ә түбән тон — циркумфлекс (â); ҡыҫҡа һуҙынҡыла юғары тон гравис (à), түбән тон — ике гравис (ȁ) билдәләнә. Ябыҡ һуҙынҡы хәрефтәрҙең аҫтына нөктә ярҙамы менән (ẹ һәм ọ) яҙыла.
Й.Топоришин словен телендә туғыҙ . һүҙ төркөмөн билдәләй: исем (samostalnik), сифат (pridevnik), рәүеш (prislov), ҡылым (glagol), предикатив (povedkovnik), бәйләүес (predlog), теркәүес (veznik), киҫәксәләр (členek), ымлыҡтар (medmet).
Словен телендә исемдәр һан һәм килеш менән үҙгәрә, шулай уҡ енес категорияһы менән билдәләнә. Һан өс төрлө: берлек, икеле һәм күплек. Исемдәрҙең тик берлек һандағы төркөмө «singularia tantum», һәм исемдәрҙең тик күплек һанда торғандары «pluralia tantum» . Килештәр алты — төп килеш (imenovalnik), эйәлек (rodilnik), төбәү (dajalnik), төшөм (tožilnik), ул (mestnik) һәм сығанаҡ (orodnik). Саҡырыу формаһы юғалған. Енес (род) өс — муж. р., жен. р. һәм сред. р.. Ир-ат енесен ((муж. р.) белдергән берлек һанда торған исемдәр йәнле(одушёвлен.) һәм йәнһеҙ (неодушёвлен.) буйынса айырыла.
Ҡатын-ҡыҙ енесенә (жен. р.) исем һүҙ төркөмөнөң килеш менән үҙгәреш миҫалы voda «һыу-вода», mati «әсә-мать», pesem «йыр-песня», stvar «әйбер-вещь»:
Килеш һәм һан | I склонение | II склонение | ||
---|---|---|---|---|
Төп килеш берлек һанда | vôda | máti | pésem | stvár |
Эйәлек килеш бер.һ. | vodé | mátere | pésmi | stvarí |
Төбәү килеш бер.һ. | vôdi | máteri | pésmi | stvári |
Төшөм килеш бер.һ. | vodó | máter | pésem | stvár |
Сығанаҡ килеш берлек һанда | vodó | máterjo | pésmijo | stvárjo |
Урын-ваҡыт килеш берлек һанда | vôdi | máteri | pésmi | stvári |
Төшөм килеш. ике һанда | vodé | máteri | pésmi | stvarí |
Төбәү.-сығ. килеш ике һанда | vodáma | máterama | pésmima | stvaréma |
Төп килеш күплек һанда | vodé | mátere | pésmi | stvarí |
Эйәлек килеш күп. һанда | vodá | máter | pésmi | stvarí |
Төбәү килеш күп. һанда | vodàm | máterem | pésmim | stvarém |
Төшөм килеш күп. һанда | vodé | mátere | pésmi | stvarí |
Сығанаҡ килеш күп. һанда | vodámi | máterami | pésmimi | stvarmí |
Урын-ваҡыт килеш күп. һанда | vodàh | máterah | pésmih | stvaréh |
Й. Топоришин шулай уҡ ҡатын-ҡыҙ енесенә ҡараған (жен. р.) исем һүҙ төркөмдәрен III төр килеш менән үҙгәртеүгә бүлә, бында килеш менән үҙгәрмәгән исемдәр, һәм IV төр менән үҙгәргән сифат һүҙ төркөмөнән субстантивлашҡан исемдәр инә..
Средний род исемдәренең килеш менән үҙгәреүенә миҫалдар: leto «год», srce «сердце», ime «исем», dekle «девушка», drevo «дерево»:
Килеш һәм һан | I склонение | ||||
---|---|---|---|---|---|
Төп килеш бер. һанда | léto | srcé | imé | deklè | drevó |
Эйәлек килеш бер. һанда | léta | srcá | iména | dekléta | drevésa |
Төбәү килеш бер. һанда | létu | sŕcu | iménu | deklétu | drevésu |
Төшөм килеш бер.һанда | léto | srcé | imé | deklè | drevó |
Сығанаҡ килеш бер.һанда | létom | sŕcem | iménom | deklétom | drevésom |
Урын-ваҡыт килеш бер.һанда | létu | sŕcu | iménu | deklétu | drevésu |
Урын-төшөм килеш ике һанда | léti | sŕci | iméni | dekléti | drevési |
Төбәү-сығ.килеш ике һанда | létoma | sŕcema | iménoma | deklétoma | drevésoma |
Төп килеш күп.һ. | léta | sŕca | iména | dekléta | drevésa |
Эйәлек килеш күп.һ. | lét | sŕc | imén | deklét | drevés |
Төбәү килеш күп.һ. | létom | sŕcem | iménom | deklétom | drevésom |
Төшөм килеш күп. һ. | léta | sŕca | iména | dekléta | drevésa |
Сығанаҡ килеш күп. һ. | léti | sŕci | iméni | dekléti | drevési |
Урын-ваҡ. килеш күп һ. | létih | sŕcih | iménih | deklétih | drevésih |
Сифаттарҙың килеш менән үҙгәреүенә миҫалдар nòv «яңы- новый»:
Килеш | муж.род | средний род | жен. род | |
---|---|---|---|---|
Төп килеш бер. һ. | nòv / nôvi | nôvo | nôva | |
Эйәлек килеш бер. һанда | nôvega | nôve | ||
Төбәү килеш бер. һанда | nôvemu | nôvi | ||
Төшөм килеш бер. һанда | йәнһеҙ (неодуш.) | nòv / nôvi | nôvo | nôvo |
йәнле(одуш.) | nôvega | |||
Сығанаҡ килеш бер.һ. | nôvim | nôvo | ||
Урын-ваҡыт килеш бер. һ. | nôvem | nôvi | ||
Урын.-төшөм килеш. ике (двойст.)һанда | nôva | nôvi | ||
Төбәң-сығанаҡ килеш ике (дв.)һанда | nôvima | |||
Төп килеш күп.һанда | nôvi | nôva | nôve | |
Эйәлек килеш күп.һанда | nôvih | |||
Төбәү килеш күп.һанда | nôvim | |||
Төшөм килеш күп.һанда | nôve | nôva | nôve | |
Сығанаҡ килеш күп.һанда | nôvimi | |||
Урын-ваҡыт килеш күп.һанда | nôvih |
Төп сифаттар өсөн сағыштырыу дәрәжәһе хас: төп дәрәжә, сағыштырыу дәрәжәһе һәм артыҡлыҡ дәрәжәһе. Сағыштырыу дәрәжәләре морфологик (һүҙ яһаусы ялғауҙар) һәм аналитик (тасуирлау) юлдары менән яһалалар.:
«Ике-два», «өс-три», «дүрт-четыре», «биш-пять» һандарының килеш менән үҙгәреше:
Килеш | «Ике» | «Өс» | «Дүрт» | «Биш» | ||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
мужской род | средний и женский роды | мужской род | Средний и женский роды | мужской род | средний и женский роды | |||
Төп килеш | dvá | dvé | tríje | trí | štírje | štíri | pét | |
Эйәлек килеш | dvéh | tréh | štírih | pêtih | ||||
Төбәү килеш | dvéma | trém | štírim | pêtim | ||||
Төшөм килеш | dvá | dvé | trí | štíri | pét | |||
Сығанаҡ килеш | dvéma | trémi | štírimi | pêtimi |
1 — се, 2- се зат алмаштарының (өтөрҙән һуң мөнәсәбәт һүҙҙәр (клитикалар-):
Килеш | 1-се зат | 2- се зат | ||||
---|---|---|---|---|---|---|
Мин | Беҙ | Беҙ икәүләп (вдвоём) | Һин | Һеҙ | Һеҙ икәүләп (вдвоём) | |
Төп килеш | jàz | mí (м.), mé (ярай.) | mídva (м.), médve (ярай.) | tì | ví (м.), vé (ярай.) | vídva (м.), védve (ярай.) |
Эйәлек килеш | mêne, me | nàs, nas | náju, naju | têbe, te | vàs, vas | váju, vaju |
Төбәү килеш | mêni, mi | nàm, nam | náma, nama | têbi, ti | vàm, vam | váma, vama |
Төшөм килеш | mêne, me | nàs, nas | náju, naju | têbe, te | vàs, vas | váju, vaju |
Сығанаҡ килеш | menój / máno | nàmi | náma | tebój / tábo | vàmi | váma |
Урын-ваҡыт килеш | mêni | nàs | náju | têbi | vàs | váju |
3 -сө зат алмаштарының килеш менән үҙгәреше:
Килеш | Берлек һаны | Ике (двойственное число) һанда | Күплек һаны | ||
---|---|---|---|---|---|
муж. род | сред. род | жен. род | |||
Төп килеш | òn | ôno | ôna | ônadva (м.), ônidve (сағ.), ônidve (ярай.) | ôni (м.), ôna (сағ.), ône (ярай.) |
Эйәлек килеш | njêga, ga | njé, je | njíju, ju/njìh, jih | njìh, jih | |
Төбәү килеш | njêmu, mu | njéj, jej | njíma, jima | njìm, jim | |
Төшөм килеш | njêga, ga | njó, jo | njíju, ju/njìh, jih | njìh, jih | |
Сығанаҡ килеш | njím | njó | njíma | njími | |
Урын-ваҡыт килеш | njêm | njéj | njíju | njìh |
Заман системаһы словен телендә хәҙерге һәм киләсәк замандан, перфект һәм плюсквамперфекттан тора.
Хәҙерге заман ҡылымдың зат менән үҙгәрешенә миҫал delati «эшләй-делать», govoriti «һөйләй-говорить», imeti «иметь», jesti «есть», biti «быть» һәм ne biti «не быть»:
Зат һәм һан | delati | govoriti | imeti | jesti | biti | ne biti |
---|---|---|---|---|---|---|
1-се зат бер.һанда | délam | govorím | imám | jém | sèm | nísem |
2-се зат бер. һ. | délaš | govoríš | imáš | jéš | sì | nísi |
3-сө зат бер.һ. | déla | govorí | imá | jé | jè | ní |
1-се зат ике.һ. | délava | govoríva | imáva | jéva | svà | nísva |
2-се зат ике һ. | délata | govoríta | imáta | jésta | stà | nísta |
3- сө зат ике.һ. | délata | govoríta | imáta | jésta | stà | nísta |
1-се зат күп.һ. | délamo | govorímo | imámo | jémo | smò | nísmo |
2-се зат күп.һ. | délate | govoríte | imáte | jéste | stè | níste |
3-сө зат күп.һ. | délajo | govoríjo | imájo | jedó | sò | níso |
Перфект(үткән заман) ҡатмарлы юл менән барлыҡҡа килә: уның формаһы хәҙерге заман. l-сифат ҡылымдан һәм ярҙамсы ҡылымдан biti тора. Ҡылым delati "делать " перфектта (үткән заманда) зат менән үҙгәреше:
Зат һәм һан | муж. род | жен. род | сред. род |
---|---|---|---|
1-се зат бер.һ. | delal sem | delala sem | *delalo sem |
2-се зат бер.һ. | si delal | si delala | *si delalo |
3-сө зат бер.һ. | je delal | je delala | je delalo |
1-се зат ике һ. | sva delala | sva delali | *delali sva |
2-се зат ике.һ. | delala sta | delali sta | *delali sta |
3- сө зат ике.һ. | delala sta | delali sta | delali sta |
1 мн кеше. ч | smo delali | smo delale | *smo delala |
2 мн кеше. ч | ste delali | ste delale | *delala ste |
3-сө зат күп. ч | so delali | so delale | so delala |
Плюсквамперфект формаһы . l-сифат ҡылымдан һәм ярҙамсы ҡылым biti перфектта тора:
Зат һәм һан | муж. род | жен. род | сред. род |
---|---|---|---|
1-се зат бер.һ. | delal bil sem | delala bila sem | *delalo bilo sem |
2-се зат бер.һ. | delal bil si | delala bila si | *si delalo bilo |
3-сө зат бер. һ | je delal bil | je delala bila | je delalo bilo |
1-се зат дв. ч | delala sva bila | delali sva bili | *delali sva bili |
2-се зат дв. ч | delala bila sta | delali bili sta | *delali bili sta |
3- сө зат дв. ч | delala bila sta | delali bili sta | delali bili sta |
1 мн кеше. ч | delali bili smo | delale bile smo | *smo delala bila |
2-се зат күп.һ. | delali ste bili | delale ste bile | *delala ste bila |
3-сө зат күп.һ. | so delali bili | so delale bile | so delala bila |
Киләсәк заман эш-хәрәкәт тамаланған һәм тамамланған ҡылым төрҙәренән ярҙамсы ҡылымды айырым формаға ҡушыу юлы менән biti l яһала:
Зат һәм һан | муж. род | жен. род | Сред. род |
---|---|---|---|
1-се зат бер. һ | bom delal | bom delala | *delalo bom |
2-се зат бер.һ. | boš delal | boš delala | *delalo boš |
3-сө зат бер.һ. | bo delal | bo delala | bo delalo |
1-се зат дв. ч | bova delala | bova delali | *delali bova |
2-се зат дв. ч | bosta delala | bosta delali | *delali bosta |
3- сө зат дв. ч | bosta delala | bosta delali | bosta delali |
1-се зат күп. һ. | delali bomo | delale bomo | *delala bomo |
2-се зат күп.һ. | boste delali | boste delale | *delala boste |
3-сө зат күп.һ. | bodo delali | bodo delale | bodo delala |
Словен телендә өс һөйкәлеш: хәбәр һөйкәлеше, теләк һөйкәлеше һәм бойороҡ һөйкәлеше бар.
Һүҙҙәр тәртибе — ирекле, SVO (subject—verb—object) тәртибе база булып тора.
Словен лексикаһында тәүге үҙләштереү романизмдарға ҡарай,. Уларҙың словен теленә үтеп инеүе Словенияға славяндарҙың күсеү ваҡыты менән башлана, һәм ул Урта быуаттарға тиклем дауам итә. .Беренсе сиратта, топонимдар: лат. Capris / Caprae > Koper, лат. Sontius > Soča. Бынан тыш, шундай һүҙҙәр : jambor «мачта» < лат. arbor «ағас-дерево», golida «подойник» < вульг..-лат. *galeda, hlače «ыштан-штаны» < средн.-лат. calcae, fant «егет-парень» < итал. fante.
Словен теленең һүҙлек составында VIII быуаттан алып XIX быуатҡа тиклем үҙләштерелгән ҙур һандағы германизмдар урын алған : flinta «мылтыҡ-ружьё» < нем. Flinte, gmajna «общий» < сред. р. ..-нем. gemeine, krompir «картуф» < нем. Grundbirne. Шулай уҡ немец теле аша латин һәм грек сығышлы лексика үтеп ингән: klošter «монастыры», škrinja «сундук», špital «дауахана-больница».
Словен телдәре буйынса өҙлөкһөҙ ғилми-тикшеренеү эштәре 1945 йылда ойошторолған Фран Рамовш исемендәге Словен фән һәм сәнғәт академияһында алып барыла. Академияла тел материалын йыйыу, һүҙлектәр һәм атластар төҙөү, диалекттарҙың тарихи грамматикаһының яҙылышын һәм фонотекаһын өйрәнеү эштәре буйынса ғилми эштәр башҡарыла.Әлеге ваҡытта унда словен теленең төп һүҙлектәре төҙөлгән.
Ике тел корпусы төҙөлгән: Nova beseda http://bos.zrc-sazu.si/nova_beseda.html һәм Gigafida https://web.archive.org/web/20120712022800/http://demo.gigafida.net/
Словен теленең иң абруйлы тасуирлау грамматикаһы Йоже Топоришич тарафынан яҙылған(Toporišič Jože. Slovenska slovnica. 4., izdaja prenovljena in razširjena. — Maribor: Obzorja, 2004. — Str 923., ilustr. — ISBN 961-230-171-9).
This article uses material from the Wikipedia Башҡорт article Словен теле, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Башҡа шарт булмаһа, CC BY-SA 4.0 лицензияһына ярашлы, эстәлек менән һәр кем файҙалана ала. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Башҡорт (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.