Приматтар

Primates, франц. Primat, primas, һүҙенән " һүҙмә-һүҙ «беренсе») — плацентар һөтимәрҙәре отрядынан, шул иҫәптән, маймылдар һәм ярым маймылдар. 477 төрө бар.

Приматтар
Фәнни классификация
арауыҡтағы ранг Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Хайуандар Суб-батшалыҡ:  Эуметазойҙар Тип/Бүлек:  Ике яҡлы - симметриялы Суб-тип:  Икенсел ауыҙлылар Тип:  Хордалылар Клад:  Баш һөйәклеләр Суб-тип:  Умыртҡалылар Инфратип:  Башһөйәклеләр Супер-класс:  Дүрт аяҡлылар Класс:  Һөтимәрҙәр Суб-класс:  Йәнлектәр Инфра-класс:  Плаценталылар Супер-отряд:  Euarchontoglires Грандотряд:  Euarchonta Миротряд:  Приматообразные Отряд:  Приматтар
Халыҡ-ара фәнни исеме
Primates Linnaeus, 1758
Ярымотряд һәм ғаиләләр
Еүешморондар (Strepsirrhini) Кәрлә лемурҙар (Cheirogaleidae) Лемурҙар (Lemuridae) Лепилемурҙар (Lepilemuridae) Индрийҙар (Indridae) Ҡулаяҡлылар (Daubentoniidae) Лориялар (Loridae) Галагтар (Galagonidae) Ҡороморондар (Haplorrhini) Оҙон табанлылар (Tarsiidae) Уйынсыҡ маймылдар (Callitrichidae) Элгәс ҡойроҡло маймылдар (Cebidae) Ночные обезьяны (Aotidae) Саковые (Pitheciidae) Үпмәксе һымаҡ маймылдар (Atelidae) Мартышкалар (Cercopithecidae) Гиббондар (Hylobatidae) Гоминиды (Hominidae)
Викитөркөмдә Систематика рәсем эҙләү рәсемдәр

Приматтарҙың ата-бабалары тропик урмандарҙа ағастарҙа йәшәгән. Хәҙерге приматтарҙың күбеһенең йәшәү рәүеше ағас менән бәйле. Шуға ярашлы, улар өс үлсәмле йәшәү мөхитенә яраҡлашҡандар.

Антарктиданан башҡа бөтә ҡитғаларҙа йәшәгән кешеләрҙән тыш, приматтарҙың күпселеге Америка, Африка һәм Азияның тропик йәки субтропик райондарында йәшәй. Приматтарҙың тән ауырлығы лемурҙарҙың (Microcebus berthae) 30 г-дан алып көнсығыш уйһыулыҡ гориллаһының 200 килограмға тиклем үҙгәрә.

Палеонтологик мәғлүмәттәр буйынса иң боронғо приматтар (плесиадапистар ырыуы вәкилдәре) һуңғы палеоцендан бирле билдәле, 55—58 миллион йыл элек. Молекуляр сәғәт ысулы приматтарҙың яҡынса 85 миллион йыл элек крит осоро уртаһында ата-баба формаларынан айырылыуы ихтималлығын күрһәтә.

Примат отряды ике ярым отрядҡа бүленә — ярым маймылдар һәм маймылдар. Ярым маймылдар отрядына ҡараған приматтар боронғо приматтарға хас һыҙаттарға эйә. Ярым маймылдар отрядына ҡараған приматтар антропоидтарҙан, шул иҫәптән кешегә оҡшағандарҙан. Һуңғы ваҡытта приматтар Strepsirhini отрядтарына һәм Haplorhini ярым отрядҡа классификациялана. Маймылдар киң танаулы, йәки Яңы донъя маймылдарына (Көньяҡ һәм Үҙәк Америкала йәшәй), тар танаулы, йәки Иҫке донъя маймылдарына (Африкала һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияла йәшәйҙәр) бүленә. Яңы донъя маймылдарына, атап әйткәндә, капуциндар, ревундар һәм саймириҙар инә. Тар танаулы маймылдарға (мәҫәлән, бабуиндар һәм макакалар), гиббондар һәм эре маймылдар ҡарай. Кеше — ҡаҙылма ҡалдыҡтар Европала элек күп кенә башҡа төрҙәрҙең йәшәүен күрһәтһә лә, Африка, Көньяҡ һәм Көнсығыш Азия илдәренән ситтә таралған тар танаулы маймылдарҙың берҙән-бер вәкиле. Приматтарҙың яңы төрҙәре даими тасуирлана, XXI быуаттың тәүге декадаһында 25-тән ашыу төр тасуирланған, ун бер төрө — 2010 йылдан алып.

Приматтарҙың күбеһе ағаста йәшәү рәүеше алып бара, әммә ҡайһы берҙәре, шул иҫәптән кеше һымаҡ оло маймылдар һәм бабуиндар ер тормошона күскән. Әммә ер өҫтөндәге йәшәү рәүеше алып барған приматтар ағас буйлап үрмәләү өсөн яйланмалар һаҡлай. Хәрәкәт итеү ысулдарына ағастан ағасҡа һикереү, ике йәки дүрт ағза менән йөрөү, артҡы аяҡ-ҡулдарының бармаҡтарына терәп йөрөү, шулай уҡ алғы аяҡтарҙа бәүелеп йөрөүе инә.

Приматтарға башҡа һөтимәрҙәргә ҡарағанда ҙурыраҡ мейе хас. Бөтә тойғолар араһында стереоскопик күреү, шулай уҡ еҫ һиҙеү бик ҙур әһәмиәткә эйә. Был һыҙаттар маймылдарҙа нығыраҡ һиҙелә һәм лориларҙә һәм лемурҙарҙf көсһөҙөрәк була. Ҡайһы бер приматтарға өс төҫлө күреү хас. Күптәренең баш бармаҡтары башҡа бармаҡтарына ҡапма-ҡаршы; ҡайһы берҙәренең йәбешкәк ҡойроғо бар. Күп төрҙәре өсөн енси диморфизм хас, ул тән ауырлыҡтарында, аҙау тештәрҙең ҙурлыҡтарында, төҫтәрендә сағыла.

Приматтар оҡшаш ҙурлыҡтағы башҡа һөтимәрҙәргә ҡарағанда әкренерәк үҫешә һәм өлгөрә, әммә оҙаҡ йәшәй. Төрөнә ҡарап өлкәндәр яңғыҙ, йөҙҙәрсә заттан торған парҙарҙа йәки төркөмдәрҙә йәшәй ала.

Приматтарға биш бармаҡлы үтә хәрәкәтсән ослоҡтар (ҡулдар), баш бармаҡтың башҡаларға ҡаршы тороуы (күбеһендә), тырнаҡтар хас. Приматтарҙың күбеһенең кәүҙәһе йөн менән ҡапланған, ә ләмә һәм ҡайһы бер киң танаулы маймылдарҙың да аҫҡы йөнө бар, шуға ла йөндәрен ысын тире тип атарға мөмкин.

• Бинокуляр күреү
• Йөн япмаһы
• биш бармаҡлы ослоҡтар
• Бармаҡтары тырнаҡлы
• Баш бармағы ҡалғандарына ҡаршы ҡуйыла
• Еҫ һиҙеү үҫешмәгән
• Ике ярымшарҙың да баш мейеһе үҫешкән

 

 

Приматтар төрлө аҙыҡ сығанаҡтарын ҡуллана. Хәҙерге приматтарҙың (шул иҫәптән кешеләрҙең дә) туҡланыу рационы тропик урмандағы ағас сатырында аҙыҡтың күп өлөшөн тапҡан ата-бабаларының туҡланыу ысулы менән бәйле, тип фаразларға була. Күпселек приматтар аҙыҡ итеп энергия сығанағы булып хеҙмәт иткән еңел үҙләштерелеүсе углеводтар һәм ҡуңыҙҙарар менән туҡланалар.Кәрәк микрһәм витаминдарҙың, шулай уҡ аминокислоталар, талап ителгән туҡымаларҙы төҙөү өсөн , приматтар , үҫемлек һәм бөжәктәрҙән,ҡуҙаҡлы япраҡтарҙан ала. Дымлы танаулы приматтарға буйһоноусы вәкилдәре (Strepsirrhini) башҡа һөтимәрҙәрҙең күбеһе кеүек c витаминын синтезлайҙар, әммә ҡоро танаулы приматтар (подотряд Haplorrhini) был һәләттәренен юғалтып, С витаминын аҙыҡ-түлектән алалар .

Күп кенә приматтар аҙыҡ-түлектең билдәле бер төрөн, мәҫәлән, емеш-еләк, япраҡ, камедь йәки бөжәк табырға мөмкинлек биргән анатомик үҙенсәлектәргә эйә. Япраҡ ашаусыларҙың, мәҫәлән, хоулер, колобус һәм лепилемурҙарҙың оҙаҡҡа һуҙылған аш һеңдереү тракты бар, ул аш һеңдереү өсөн ауыр булған япраҡтарҙан туҡлыҡлы матдәләрҙе йоторға мөмкинлек бирә. Камедка менән туҡланған Мармозеталар ағастарҙың тамырҙарын асырға һәм ағастарҙы туҡланыу ваҡытында тоторға мөмкинлек биргән һәм ағас ҡабыҡтарын аҡтарырға мөмкинлек биргән ныҡлы тырнаҡтарға эйә. Ай-ай (примат төрө) кимереүселәргә оҡшаған тешле, оҙон, йоҡа урта бармаҡлы һәм тумыртҡа һымаҡ экологик урынды биләй. Ағастарҙы туҡылдатып, ай-ай бөжәктәрҙең балағорттарын таба, ағаста тишектәр тишеп ала, һуҙылған урта бармағын тишеккә индерә һәм балағорттарҙы сығара. Lophocebus albigenaның теш эмале ҡаты, был маймылдар ғаиләһе башҡа приматтар аса алмаған ҡаты емештәр һәм орлоҡтарҙы табырға мөмкинлек бирә.

Ҡайһы бер приматтарҙың аҙыҡ ассортименты тар. Мәҫәлән, гелада — башлыса үлән менән туҡланыусы берҙән-бер примат, ә тарзиустар — бөтөнләй йыртҡыс приматтар (уларҙың туҡланыу рационы бөжәктәрҙән, ҡыҫаланан һәм ваҡ умыртҡалыларҙан, шул иҫәптән ағыулы йыландарҙан тора). Капучиндарҙың, киреһенсә, емеш, япраҡ, сәскә, көрәк, орлоҡ, орлоҡ, бөжәктәр һәм башҡа умыртҡаһыҙҙар, ҡош йомортҡалары һәм ваҡ умыртҡалылар (ҡоштар, кеҫәрткеләр, аҡҡоштар һәм ярғанаттарҙы ла индереп) бик киң аҙыҡ ассортименты бар. Киң таралған шимпанзе шулай уҡ Procolobus badius кеүек башҡа приматтарға ла һунарға сыға.

Примат отрядын 1758 йылда Линней билдәләй, ул уға кешеләрҙе, маймылдарҙы, ярым маймылдарҙы, ярғанаттарҙы һәм ленивецтарҙы индерә. Приматтарҙың аныҡлаусы һыҙаттары итеп Линней ике һөт биҙе һәм биш бармаҡлы аяҡ-ҡулдары барлығын ҡабул итә. Шул уҡ быуатта Жорж Буффон приматтарҙы ике отрядҡа бүлә — дүрт ҡуллы (Квадрумана) һәм ике ҡуллы (Биманус) һәм кешене башҡа приматтарҙан айыра.Тик 100 йылдан һуң ғына Томас Хаксли был бүленеүгә нөктә ҡуя, был маймылдың артҡы аяҡ-ҡулы аяҡ икәнен иҫбатлай. XVIII быуатта таксондың ҡатнашмаһы үҙгәрә, әммә XX быуат>та аҡрын лори ленивецтарға ҡарай, ә ярғанаттар XXI быуат башында приматтарҙың яҡын туғандары иҫәбенән төшөрөп ҡалдырыла.

Һуңғы ваҡытта приматтарҙың классификацияһы һиҙелерлек үҙгәрештәр кисерә. Элегерәк ярым маймылдар (Prosimi) һәм гуманоид приматтарҙы (Антропойдея) айырғандар. Антропоидтар ҡоро танаулы маймылдарға оҡшаған була. Бынан тыш, быға тиклем понгида ғаиләһе асыҡланған, хәҙер ул гоминидтар ғаиләһендә понгина ғаиләһе тип һанала.

• Ярым маймылдар (Стрепсирини)
  • инфраотряд Лемурға оҡшаштар (Lemuriformes)
    • лемурҙар (Лемурида)
    • Кәрлә лемурҙар (Cheiregaleidae): кәрлә һәм сысҡан лемурҙары
    • Лепилемурҙар (Lepilemuridae)
    • Индриум (Indriidae): индри, авагис һәм сифактар
    • Ҡул-аяҡлы (Daubentoniidae): ай-ай (берҙән-бер төр)
    • инфраотряд лориформа(Loriformes)
    • Лорида (Loridae): лори һәм потто
    • Галаг (Galagonidae): галаго

• Маймылдар подотряды (Haplorrhini)
  • инфраотряд долгопятообразный (Tarsiiformes)
    • оҙонса тәпәйле (Tarsiidae)
  • инфраотряд маймылға оҡшаштар (Simiiformes)
    • парвотряд киңтанаулы маймыл, йәки Яңы донъя маймылдары (Platyrrhina)
      • уйнаусылар(Callitrichidae)
      • йәбешкәк ҡойроҡло (Cebidae)
      • төнгө маймылдар (Aotidae)
      • сак маймылдары (Pitheciidae)
      • үрмәксегә оҡшаштар (Atelidae)
    • парвотряд тар танаулы маймылдар , Иҫке Донъя приматтары (Catarhina)
      • Этбашлылар ғаиләһе (Cercopithecoidea)
        • маймылдар, йәки түбәнге тар танаулы маймылдар (Cercopithecidae): макакалар, бабуиндар, маймылдар һәм башҡалар.
      • Кеше рәүешендәге маймылдар, йәки гоминоидтар (Hominoidea), йәки антропоморфидтар (Anthropomorphidae)
        • гиббон, йәки ваҡ маймылдар (Hylobatidae): ысын гиббондар, күсмәләр, хулоки һәм сиаманги
        • Гоминидтар: орангутандар, гориллалар, шимпанзелар һәм кеше

1999 йылда молекуляр тикшеренеүҙәр нигеҙендә барлыҡҡа килгән идеяға ярашлы, приматтарҙың иң яҡын туғандары тупайялар түгел, ә йөнлө ҡанаттар икәне асыҡлана. Приматтар, йөнлө ҡанаттар һәм тупайға оҡшаш (кимереүселәр һәм ҡуянғаоҡшаш формалы) плацентаның дүрт тармағының береһенә ҡарай — Евархонтоглирес, ярғанаттар — отряды Лаурасиатерияға ҡарай. Элегерәк ярғанаттар менән бергә приматтарҙы, йөн ҡанаттарын һәм тупайға оҡшаштарҙы Архонта отрядына төркөмләгәндәр.  

Приматтар Үрге крит заманында йөн ҡанатлы уртаҡ ата-бабанан сыҡҡан. Приматтарҙың барлыҡҡа килеү ваҡытын баһалау консерватив 65-75 млн йылдан алып 79-116 млн йылға тиклем (молекуляр сәғәттәр буйынса) үҙгәрә. Молекуляр мәғлүмәттәр буйынса маймылдар (Хаплорини) һәм ярым маймылдар (Стрепсиррхини) бүленеше яҡынса 87 миллион йыл элек булған.

е Был боронғо приматтар, моғайын, Азиянан Иҫке донъяның һәм Төньяҡ Американың башҡа урындарына төпләнгән, унда ләмәләр һәм тарьерҙар тыуҙырған. Яңы һәм иҫке донъя маймылдарының тәүге формалары, моғайын, тәүтормош тарсьеларынан килеп сыҡҡандыр (ҡайһы бер авторҙар боронғо лемурға оҡшаштарҙы маймылға оҡшаш ата-бабалар тип һанай). Яңы донъя маймылдары Иҫке донъя маймылдарынан бойондороҡһоҙ рәүештә барлыҡҡа килгән. Ата-бабалары Төньяҡ Американан Көньяҡ Америкаға үтеп инә, бында улар, тик урманлы тормош шарттарына яраҡлашып, үҫешә һәм махсуслаша. Күп кенә анатомик һәм биологик һыҙатлы кеше юғары приматтарға ҡарай, унда ул Homo (Homo) ырыуы менән айырым кешеләр ғаиләһен (Hominidae) һәм хәҙерге замандың бер төрөн — аҡыллы кеше (H. sapiens) тәшкил итә. Күп кенә анатомик һәм физиологик билдәләр буйынса гуманоид ҡына түгел, түбәнге приматтар ҙа кешегә бик оҡшаш.Улар хатта кешегә хас булған күп ауырыуҙарға ла (мәҫәлән, дизентерия, туберкулез, полиомиелит, дифтерия, ҡыҙылса, ангина) һиҙгер. Ҡайһы саҡта антропоид приматтары аппендициттан үлә. Быларҙың барыһы ла приматтарҙың һәм кешеләрҙең ҡан һәм туҡымаларының морфологик һәм биохимик оҡшашлығы тураһында һөйләй.

Приматтар башлыса арбореаль тормош алып бара һәм шуға күрә бындай йәшәү мөхитенә бик күп яраҡлаша. Приматтарҙың үҙенсәлекле һыҙаттары:

• умрау һөйәгенең яурынында тотолоуы;
• бөтә йүнәлештәр буйынса хәрәкәт итеү мөмкинлеге булған яурын быуынының төҙөлөшө;
• баш бармаҡтың алғы һәм артҡы аяҡ-ҡулдарында ҡалғандарға ҡаршы тороуы;
• алғы һәм артҡы аяҡ бармаҡтарында тырнаҡ булыуы;
• бөтә төрҙәрҙә лә артҡы аяҡ-ҡулдарҙың баш бармаҡтарында яҫы тырнаҡтар;
• бармаҡ осондағы һиҙгер биттәр;
• күҙ алмаһы һөйәк менән уратып алынған;
• яҫы йөҙгә ынтылыш;
• ҡатмарлы стереоскопик күреү системаһы, күреү һәләтенең һәм төҫ күреүҙең юғары асыҡлығы;
• яҡшы үҫешкән баш мейеһе;
• баш мейеһе үҫешкән;
• примитив һөтимәрҙәренә ҡарағанда тештәре аҙыраҡ;
• тештәрҙең өс төрө;
• яҡшы үҫешкән һуҡыр эсәк;
• ике һөт биҙе;
• яңғыҙ йөклөлөк;
• Орлоҡтар ҡаҫала урынлаша;
• оҙайлы йөклөлөк;
• организмдың вертикаль торошона һәм бипедализмға ынтылыш.

Приматтарҙың бөтәһе лә был анатомик һыҙаттарға эйә түгел, был үҙенсәлектәрҙең барыһы ла приматтарға ғына хас түгел. Шул уҡ ваҡытта коаттың бармаҡтары күпкә ҡыҫҡа, вари лемурҙарының алты һөт биҙе бар,

ә ҡайһы бер дымлы танаулылар, ғәҙәттә, оҙон моронло һәм еҫкә һиҙгер.

Приматтарҙың тәртибе йыш ҡына социаль, ҡатмарлы иерархия менән бәйле. Яңы донъя приматтары моногам парҙар барлыҡҡа килтерә. Ата приматтар, Иҫке донъя приматтарының ирҙәренә ҡарағанда, тоҡомр тураһында күпкә нығыраҡ борсола.

• • Биологический энциклопедический словарь / под редакцией М. С. Гилярова и др., — М., Советская Энциклопедия, 1989.
  • Бутовская М. Л., Файнберг Л. А. Этология приматов (учебное пособие). — М.: Издательство МГУ, 1992.
  • Н. Н. Ладыгина-Котс. Дитя шимпанзе и дитя человека в их инстинктах, эмоциях, играх, привычках и выразительных движениях. С 145 таблицами. — М.: Государственный Дарвиновский музей, 1935. — 596 с., в 2002 году книга была переведена на английский язык: Nadezhda Nikolaevna Ladygina-Kohts. Infant Chimpanzee and Human Child: A Classic 1935 Comparative Study of Ape Emotions and Intellegence / translated by Boris Vekker, edited by Frans B. M. de Waal. — Oxford: Oxford University Press, 2002. — 452 с. — ISBN 0-19-513565-2.

• • Лев Выготский, Александр Лурия «Этюды по истории поведения: Обезьяна. Примитив. Ребёнок»
  • Майкл Хидс: Теория происхождения приматов поставлена под сомнение
  • Использование предметов приматами
  • Из коллекции кафедры антропологии биол. факультета МГУ: фотографии черепов современных приматов.