Пасха Утрауы йәки Рапануи (испан телендә Isla de Pascua, рапапуя телендә Rapa Nui, нидерланд телендә Paas eiland) Тымыҡ океандың көньяҡ-көнсығышындағы утрау, Чили биләмәһе (кеше йәшәмәгән Сала-и-Гомес утрауы менән бергә Валпараисо өлкәһе сиктәрендә Исла-де-Паскуа провинцияһын һәм коммунаһын барлыҡҡа килтерә).
Утрауҙың урындағы исеме — Рапануи, йәки Рапа-Нуи (рапапуя теле Rapa Nui). Майҙаны — 163,6 км².
Пасха утрауы | |
Флаг[d] | |
Кем хөрмәтенә аталған | Пасха |
---|---|
Рәсми тел | чилийский испанский[d] һәм рапануйский язык[d] |
Донъя ҡитғаһы | Көньяҡ Америка һәм Океания |
Дәүләт | ba |
Административ-территориаль берәмек | Исла-де-Паскуа[d] |
Сәғәт бүлкәте | UTC−6[d] |
Урын | Островное Чили[d] |
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан | Тымыҡ океан |
Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан | Полинезия[d] |
Иң юғары нөктә | Теревака[d] |
Халыҡ һаны | 7750 кеше (2017) |
Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 242 метр һәм 211 метр |
Асыусы йәки уйлап табыусы | Роггевен, Якоб[d] |
Асыу датаһы | 5 апрель 1722 |
Оҙонлоҡ | 24 km |
Киңлек | 3,6 km |
Майҙан | 164 км² |
Рәсми сайт | dppisladepascua.dpp.gob.cl |
Тема географияһы | geography of Easter Island[d] |
Пасха утрауы Викимилектә |
Тристан-да-Кунья архипелагы менән бер рәттән донъялағы иң алыҫ торама утрау булып тора. Чилиҙың континенталь ярына тиклем ара 3514 саҡрым тәшкил итә, Питкэрн утрауына, яҡындағы тораҡ пунктына тиклем — 2075 км. Утрауҙы 1722 йылдың Пасха йәкшәмбеһендә Голландия сәйәхәтсеһе Якоб Роггевен асҡан.
Утрауҙың баш ҡалаһы һәм уның берҙән-бер ҡалаһы — Анга-Роа. Унда йәмғеһе 7750 кеше йәшәй. (2017).
Рапануи башлыса моаи, йәки вулкан көлөнөң ҡыҫылыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән таш һындары менән билдәле. Уларҙа, урындағы халыҡ ышаныуы буйынса, Пасха утрауының тәүге короле Хоту-Мату’аның ата-бабаларының ғәҙәттән тыш көсө ята.
1888 йылда Чили аннексиялана. 1995 йылда Рапануи Милли паркы (Пасха утрауы) ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы объектына әүерелә.
Пасха утрауының бер нисә исеме бар:
Пасха утрауын йыш ҡына Рапануи тип атайҙар (тәржемәһе — «Ҙур Рапа»). Пасха утрауын һәм Таитиҙан көньяҡҡа табан 650 км алыҫлыҡта ятҡан һәм топологик яҡтан уға оҡшаш булған Рапа-Ити утрауын (тәржемәһе — «Бәләкәй Рапа») айырыу өсөн таити диңгеҙселәренең ҡулланыуы арҡаһында ошондай исем алған.
2018 йылдың авгусында ил властары, Чили президенты Указына ярашлы, Пасха утрауын Рапа-Нуи утрауына үҙгәртеү тураһында закон проектын ҡарау барышын тиҙләтә.
Пасха утрауы Тымыҡ океандың көньяҡ-көнсығыш өлөшөнөң уникаль биләмәһе, ул донъяла ҡоро ерҙән иң алыҫ урынлашҡан тораҡ утрауҙарҙың береһе булып тора. Көнсығышта (Көньяҡ Америка) яҡындағы материк ярынан 3514 км һәм көнбайышта (Питкэрн утрауҙары) кеше йәшәгән иң яҡын утрауҙарҙан 2075 км алыҫлыҡта урынлашҡан.
Утрауҙың координаталары: HGЯO ш. 109°21′ з. HGЯO. Утрауҙың майҙаны — 163,6 км². Яҡындағы ер — кеше йәшәмәгән Сала-и-Гомес архипелагы (утрауҙан алыҫ түгел бер нисә ҡаяны иҫәпкә алмағанда).
Утрау тура мөйөшлө өсмөйөш формаһында, уның гипотенузаһы — көньяҡ-көнсығыш яр буйы. Был «өсмөйөштөң» яҡтарының оҙонлоғо 16, 18 һәм 24 км тәшкил итә.
Утрау мөйөштәрендә һүнгән вулкандар бар: Матавери ҡасабаһы янында Рано-Кау (рап. Rano Kau) (324 м); Пуа-Катики (рап. Puakatike) (377 м) һәм Теревака (рап. Terevaka, 539 м — утрауҙың иң бейек нөктәһе).
Теревака вулканының иң бейек кратеры Рано-Арои (рэп) тип атала (рап. Rano Aroi, около 200 м). Ысынында «Рано-Арои» — һүнгән кратерҙы тултырған күлдең исеме
Тереваканың тағы бер кратеры — Рано-Рараку (рап. Rano Raraku) (160 м) — шулай уҡ ҙур сөсө һыу запасы булған күл, ул ҡамыш менән уратып алынған. Был кратерҙың диаметры — яҡынса 650 м.
Рано-Кау кратерының диаметры яҡынса 1500 м. Вулкан симметрик формала һәм ҡалҡыулыҡ менән уратып алынған. Көньяҡ битләү океанға төшә.
Янартауҙарҙың эске битләүҙәрендә үҫемлектәр күп. Был уңдырышлыраҡ тупраҡ, көслө елдең юҡлығы һәм «парник эффекты» менән аңлатыла.
Пасха утрауы — вулкан сығышлы. Тупраҡ вулкан битләүҙәре эрозияһы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Иң уңдырышлы тупраҡ утрауҙың төньяғында урынлашҡан, урындағы халыҡ унда бататтар һәм соҡорҙар үҫтерә.
Утрауҙа киң таралған тау тоҡомдары — базальт, обсидиан, риолит, трахит. Лаперуза бухтаһындағы текә ҡаялар (урындағы исеме — Ханга-Хоону) ҡыҙыл лаванан тора.
Утрау ҙур булмаған утрауҙар менән уратып алынған: көньяҡ-көнбайыш осонда — Моту-Нуи (рап. Motu Nui — борон Рапануй халҡының хәрби башлыҡтары һайланған иң ҙур утрау иң ҙур утрауы), Моту-Ити (рап. Motu Iti), Моту-Као-Као (рап. Motu Kao Kao, Был утрауҙа магнит аномалияһы күҙәтелә, көнбайыш осонда — Моту-Таутира (рап. Motu Tautira), ә көнсығыш осонда Моту Маротири (рап. Motu Marotiri).
Пасха утрауының климаты йылы, тропик. Уртаса йыллыҡ температура — 21,8 градус, иң һыуыҡ ай — август (19,2 градус), иң йылыһы — ғинуар (24,6 градус). Утрау көньяҡ-көнсығыш елдәре зонаһының көньяҡ сигендәа урынлашҡан. Ҡышын төньяҡ-көнбайыш елдәр өҫтөнлөк итә, шулай уҡ көньяҡ-көнбайыш һәм көньяҡ-көнсығыш елдәр иҫә.
Тропиктарға яҡын булыуға ҡарамаҫтан, утрауҙағы климат сағыштырмаса уртаса. Эҫелек һирәк була. Был һалҡын Гумбольдт ағымының яҡын булыуы һәм утрау менән Антарктида араһында бер ниндәй ҙә ер булмауы менән бәйле. Июль-август айҙарында Антарктида елдәре йыш ҡына көндөҙгө һауа температураһын Цельсий буйынса
20 °-ҡа кәметә.
Утрауҙа сөсө һыуҙың төп сығанағы булып урындағы вулкан кратерҙарында барлыҡҡа килә торған күлдәр тора. Рапануйҙа йылғалар юҡ, ямғыр һыуҙары тупраҡҡа еңел генә һеңә, океан яғына аҡҡан ер аҫты һыуҙары барлыҡҡа килә. Утрауҙа һыу күп булмағанлыҡтан, урындағы халыҡ элек бөтә ерҙә лә ҡоҙоҡтар һәм ваҡ һыуһаҡлағыстар төҙөгән.
Ай | max ' t | t min | Яуым-төшөм һаны | Ямғырлы көн | Дымлылыҡ (%) | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
°C | °F | °C | °F | мм | дюйм | |||
Ғинуарҙа | 26 | 79 | 19 | 67 | 74,5 | 2,9 | 15 | 79 |
Февраль | 27 | 81 | 19 | 67 | 83,7 | 3,2 | 7 | 77 |
Март | 26 | 79 | 20 | 68 | 98,9 | 3,8 | 16 | 80 |
Апрель | 24 | 76 | 18 | 65 | 130,4 | 5,0 | 15 | 80 |
Май | 24 | 76 | 17 | 63 | 141,1 | 5,4 | 12 | 80 |
Июнь | 20 | 70 | 16 | 61 | 115,8 | 4,4 | 16 | 80 |
Июль | 20 | 70 | 15 | 59 | 108,1 | 4,3 | 12 | 82 |
Август | 20 | 70 | 15 | 59 | 90,0 | 3,5 | 9 | 82 |
Сентябрь | 20 | 70 | 15 | 59 | 92,1 | 3,6 | 14 | 81 |
Октябрь | 22 | 72 | 15 | 59 | 85,0 | 3,4 | 6 | 76 |
Ноябрь | 23 | 74 | 17 | 63 | 72,2 | 2,8 | 9 | 81 |
Декабрь | 25 | 77 | 18 | 65 | 75,7 | 2,9 | 15 | 79 |
Утрауҙың флораһы бик ярлы: белгестәр иҫәпләүенсә, Рапануила үҫкән үҫемлектәрҙең төрө 30-ҙан артмай. Уларҙың күпселеге Океанияның, Американың, Европаның башҡа утрауҙарынан килтерелгән. Элек Рапануила киң таралған күп кенә эндемик үҫемлектәр юҡ ителгән.
IX һәм XVII быуаттар араһында ағастарҙы әүҙем ҡырҡыу бара (башҡа версия буйынса ағастар оҙайлы ҡоролоҡ арҡаһында һәләк була, йә был факторҙар бер үк ваҡытта тәьҫир итә), һәм был утрауҙа урмандарҙың юҡҡа сығыуына килтерә (моғайын, быға тиклем унда Paschalococos disperta[en] эндемик пальмаһы урмандары үҫкән булырға тейеш).
Икенсе сәбәп — ағастарҙың орлоҡтарын ҡомаҡтарҙың ашауы. Кешенең дөрөҫ булмаған хужалыҡ эшмәкәрлеге һәм башҡа сәбәптәр менән бәйле, тиҙләтелгән тупраҡ эрозияһы ауыл хужалығына ҙур зыян килтерә, һөҙөмтәлә Рапануи халҡы һиҙелерлек кәмей.
Европалылар утрауға килгәнсе, Пасха утрауы фаунаһы башлыса диңгеҙ хайуандарынан — тюлендәрҙән, гөбөргәйелдәрҙән, крабтарҙан торған. Утрауҙа тауыҡ үрсеткәндәр. Рапануиҙа тәүҙә булған урындағы фауна төрҙәре юҡҡа сыҡҡан, мәҫәлән, Rattus exulans ҡомағының (боронғо заманда урындағы халыҡ аҙыҡ итеп ҡулланған) бер төрө. Уның урынына утрауға Европа судноларында бығаса Рапануиҙа йәшәүселәргә билдәһеҙ булған төрлө ауырыуҙарҙы таратыусы Европа ҡомаҡтарының Rattus norvegicus и Rattus rattus төрө килгән.
Әле утрауҙа диңгеҙ ҡоштарының 25 төрө оя ҡора һәм 6 ер өҫтө ҡоштары төрө йәшәй.
XVI—XVII быуаттарҙа Пасха утрауында мәҙәниәт сәскә атҡан осорҙа Рапануя халҡы 10 меңдән алып 15 меңгә тиклем кеше тәшкил иткән тип фараз ителә. Антропоген фактор һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән экологик катастрофа, шулай уҡ үҙ-ара бәрелештәр арҡаһында халыҡ һаны тәүге европалылар килгән мәлгә 2 — 3 мең кешегә тиклем кәмей, утрау шул тиклем кешене туйындыра алған. 1877 йылға, урындағы халыҡты Перуға һөргөнгә сығарыу, эпидемиялар һәм һарыҡтарҙы күпләп үрсетеү һөҙөмтәһендә, халыҡ һаны тағы ла кәмей һәм 111 кеше тәшкил итә. 1888 йылда, Чили утрауҙы аннексияланған ваҡытҡа, Рапануя халҡы 178 кеше тәшкил итә. 2012 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса утрауҙа 5806 кеше йәшәй. Утрауҙа халыҡ тығыҙлығы 36 кешегә/км² етә (сағыштырыу өсөн, Германияла — 230, Рәсәйҙә — 8,4). Утрауҙа испан һәм рапануя телдәре рәсми һанала. Утрауҙың хәҙерге халҡының күпселеге (52 %) Чилиҙан килгән испан иммигранттары, шулай уҡ уларҙың 2-се һәм 3-сө быуын вариҫтары; халыҡтың 48 проценты тулыһынса йәки өлөшләтә Рапануя сығышлы. Ерле халыҡтың өлөшө, ҡағиҙә булараҡ, уларҙың әкренләп метислашыуы һәм испанлашыуы арҡаһында кәмей бара.
Туризм халыҡтың төп килем сығанағы. Пасха утрауына берҙән-бер даими рейсты Чилиҙың «LAN Airlines» авиакомпанияһы башҡара, уның самолеттары Сантьягонан Таитиға юллана һәм Пасха утрауына төшөп китә. Эске рейстар «Сантьяго — Пасха утрауы — Сантьяго» схемаһы буйынса башҡарыла.
Сантьяго аэропортының ике төрлө терминалынан, халыҡ-ара йәки эске билетҡа заказ биреүгә ҡарап, халыҡ-ара йәки эске рейс үтә. Авиарейстарҙың теҙмәһе йыл миҙгеленә бәйле. Декабрь—мартта осоштар аҙнаһына бер нисә тапҡыр башҡарыла. Башҡа ваҡытта — аҙнаһына бер-ике тапҡыр.
Осош яҡынса 5 сәғәт дауам итә. 2010 йылдың ноябренән башлап Пасха утрауына Перуҙың баш ҡалаһы Лиманан тура рейс менән килергә мөмкин. Бөтә самолеттар ҙа Пасха утрауындағы берҙән-бер аэропортҡа — Матавериға ултыра. Рапануила бәләкәй караптар өсөн бер генә пристань ғына бар.
Утрауҙа бер нисә отель бар. Рапануяла хаҡтар бик юғары, был аҙыҡ-түлек ташыуға транспорт сығымдарының юғары булыуына бәйле. Утрауҙың иҫтәлекле урындарына автомобилдәрҙә, шул иҫәптән такси, ҡуртымға алынған машиналарҙа, аттарҙа йәки йәйәү барырға мөмкин.
1975 йылдан башлап утрауҙа йыл һайын ғинуар аҙағында — февраль башында «Тапати» (рап. Tapati Rapa Nui), фестивале үткәрелә. Бейеүҙәр, йырҙар һәм рапануйҙарҙың төрлө традицион ярыштары менән оҙатыла.
This article uses material from the Wikipedia Башҡорт article Пасха утрауы, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Башҡа шарт булмаһа, CC BY-SA 4.0 лицензияһына ярашлы, эстәлек менән һәр кем файҙалана ала. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Башҡорт (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.