Ишембай районы (рус. Ишимбайский район) — Башҡортостандағы муниципаль район.
Административ үҙәге — Ишембай ҡалаһы. Районда 26394 кеше йәшәй.
| |||
Ил | |||
---|---|---|---|
Статус | |||
Урынлашҡан урыны | |||
Берләштерә | 1 ҡала биләмәһе и 13 ауыл биләмәһе | ||
Административ үҙәк | |||
Барлыҡҡа килеүе | |||
Халҡы (2016) | ↘89 013 (2.19 %, 4 урын) | ||
Тығыҙлығы | 21.68 кеше/км² | ||
Майҙаны | 4 006 км² (7 урын) | ||
Ваҡыт бүлкәте | MSK+2 (UTC+6) | ||
Автомобиль номерҙары коды | 02, 102 | ||
Рәсми сайты | |||
ОКАТО | |||
Район Ағиҙел йылғаһының урта ағымында, уң яҡ ярҙа урынлашҡан. Ишембай районы биләмәһе майҙаны 4002,59 км², муниципаль берәмек майҙаны — 4106,06 км².
Ғафури, Белорет, Бөрйән, Мәләүез, Стәрлетамаҡ райондары, Салауат һәм Стәрлетамаҡ ҡалалары менән сиктәш.
Район биләмәһенең көнсығыш өлөшө Башҡорт (Көньяҡ) Уралдың көнбайыш һырттарына ҡарай, уларҙың абсолют бейеклеге 845 метрға етә, климаты дымлы, киң япраҡлы һәм аҡ ҡайын, уҫаҡ урмандары менән ҡапланған. Райондың көнбайыш өлөшө Ағиҙел буйы далаһына ҡарай, климаты байтаҡҡа ҡорораҡ һәм урман менән дала аралашып урынлашҡан.
Райондың төп ер аҫты байлығы — нефть ятҡылыҡтары (1932 йылда асыла). Шулай уҡ таш тоҙ, эзбиз, гипс, ҡом, доломит, бут ташы, ҡом-ҡырсын ҡатнашмаһы сығарыла.
Административ үҙәк Ағиҙел буйы уйһыулығында урынлашһа ла район биләмәһенең ҙур өлөшөн тау тайгаһы алып тора. 252,6 мең га майҙан (район биләмәһенең 63,1 проценты) урман менән ҡапланған. Күбеһенсә аҡ ҡайын, йүкә, имән һәм уҫаҡ ағастары үҫә.
Район биләмәһе ҡырағай шарттарҙа үҫеүсе дарыу үләндәренә бай, 200-ҙә ашыу төрҙәге дарыу үләндәре үҫә. Улар үҫкән биләмәләр айырыуса һаҡланған тәбиғәт территориялары исемлегенә инә.
Район биләмәһендә 40-тан ашыу йылға бар. Биләмәнең көнбайыш сигенән Ағиҙел йылғаһы аға, ҡушылдығы Юрғаш йылғаһы, көнсығыш өлөшөнән — Егән йылғаһы, ҡушылдыҡтары — Һикәҙе һәм Рәүҙәк йылғалары, Һәләүек, Тәйрүк, уның ҡушылдыҡтары Юшалы, Тор йылғалары.
Дауалау-һауыҡтырыу сифатына эйә булған һыу сығанаҡтары: Берғамыт һәм Исемһеҙ (Хажы ауылы эргәһендә), Изге шишмә (Скворчиха ауылы), Тереһыу (Арлар), Ресторан (Ҡолғона ауылы), Селтербей-Урта-Таш (Маҡар ауылы), Ҡайнауыҡ (Һарғай ауылы), Аллағыуат шишмәһе (Маҡар ауылы).
Шихандар, айырыуса Торатау, — Ишембай районының тәбиғәт символы. Улар Стәрлетамаҡ шихандары булараҡ танылған булһалар ҙа, уларҙың өсөһө Ишембай районында урынлашҡан.
Иң юғары нөктә Алатауҙа урынлашҡан (845 м). Ул Ишембай районының көнсығыш өлөшөндә ята, уның тирәһендә бейеклектәре 500—600 м булған тау һырттары һүҙылып киткән..
Башҡа тауҙар: Урта-Таш һәм Аҡташ (Маҡар ауылы янында), Арҡауылтау, Бейектүбә, Ташлығыртау, Бикмәш (проектируемый памятник природы, тәбиғәт һәйкәлдәре Алатау, Ҡарауыл-тау һәм башҡалар. Бәштин, Биктәр, оло Ҡалыу, Ҡалыу (тау һырты), Ҡалыу, Йүкәлетау, Олотау ер аҫты һыуҙарын бүлеүсе һырттар, улар киләсәктә айырыуса һаҡланған тәбиғәт биләмәһе исемлегенә инергә тейеш.
Туристар араһында район төрлө ҡатмарлылыҡ категорияларына ҡараған мәмерйәләре менән дан тота. Улар түбәндәгеләр: Егән, Ишһары-Нөгөш, Эҫем-Ағиҙел
Транспорт менән барып етеп булғанға күрә туристар яҡшы белгән урындар — Маҡар ауылы (Салауат мәмерйәһе, Ҡыҙҙар тауы, Ҡуҡрауыҡ), Хажы ауылы (Хазиново) (Тирмән-Таш (Хазинская I и II), Отважных, Малютка, Олимпия). Шулай уҡ, Ишәй мәмерйәләре, Таш-Өй, Ыласын мәмерйәләре.
Хәҙерге Ишембай районы ерҙәрендә бик күп быуаттар буйына юрматылар көн итә. Башҡорттар Рәсәй дәүләте составына ингәс, Юрматы ырыуы ерҙәре Нуғай даруғаһы Юрматы волосы составына инә.
1919 йылда хәҙерге район биләмәһе Бәләкәй Башҡортостандың Юрматы кантоны составына алына. 1922 йылда Оло Башҡортостан ойошторолғандан һуң — Стәрлетамаҡ кантоны составына индерелә.
1923 йылда буласаҡ район биләмәһендә волостар эреләтелә, 4 волость барлыҡҡа килә: Аҙнай , Борон, Петровск һәм Маҡар. 1930 йылда кантон-волость бүленеше реформаһы үткәрелә. Петровск районы ойошторола, аҙаҡ ул Маҡар районы (20 август 1930 г.) тип үҙгәртелә.
1935 йылдың 3 февралендә Башҡорт АССР-ы Үҙәк Башҡарма Комитеты Президиумының Башҡорт АССР-ы райондары составында яңы селтәрҙең барлыҡҡа килеүе тураһында ҡарары сыға. Маҡар районында 22 ауыл советы булдырыла: Петровск (10 тораҡ пункты), Бәрҙәшле (6), Яңы-Георгиевка (9), Татьяновка (7), Скворчиха (3), Егән (2), Васильевка, Әхмәр (3), Ишәй (4), Алатаң (4), Янрус (2), Юлдаш (5),Әрмет-Рәхим (4), Әрмет(4), Маҡар (4), Ҡолғона (6), Көҙән (6), Һайран (6), Этҡол (5), Байғужа (8), Һәләүек (2), Ҡөҫәпҡол (3).
Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитетының «Башҡорт АССР-ында Яңы райондар ойоштороу турһындағы» ҡарары нигеҙендә (20 март 1937 йыл) Башҡортостанда 6 яңы район барлыҡҡа килә: Байҡыбаш, Воскресенский, Ишембай, Ҡандра, Матрай һәм Покровский. (ҡара: Ишимбайский район (1937-1940)) Ишембай районына Маҡар районы ерҙәре бүленеп бирелә: (Көҫәпҡол ауыл Советы и Байғужа ауыл Советы) һәм Стәрлетамаҡ районынан бүлеп алынған Наумовка ауыл Советы. Яңы райондың үҙәге итеп Ишембай эшселәр ҡасабаһы ҡалдырыла.
«РСФСР Юғары Советы Президиумының Ишембай эшсе ҡасабаһын ҡалаға әйләндереү һәм Башҡорт АССР-ының Ишембай районын бөтөрөү тураһындағы Указы» (10 февраль, 1940 йыл) нигеҙендә район бөтөрөлә, Ишембай республика буйһоноуындағы ҡалаға әйләнә, ә район биләмәһе элекке административ идаралыҡҡа күсә, яңы ҡаланың бер өлөшөнә әйләнгән Көҫәпҡолдан тыш.
Ишембай районы ҡайтанан 1965 йылдың 14 ғинуарында ойошторола.
2000 йылда Башҡортостан Республикаһы Президенты Указы менән Ишембай ҡалаһы һәм Ишембай районы өсөн бер хакимиәт булдырыла.
2008 йылдың 18 ноябрендә Башҡортостан Республикаһы Законы нигеҙендә Әхмәр, Васильевка, Яңы Әптек һәм Сәлих ауыл советтары бөтөрөлә
Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
|
Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
Районда иҡтисад сәнәғәт-ауыл хужалығы йүнәләшендә алып барыла. 107,5 мең гектар майҙанды (район биләмәһенең 26,8 %) ауыл хужалығы ерҙәре биләй, уларҙың 62,8 мең гектары — һөрөнтө ерҙәр, 13,7 мең гектары — сабынлаҡтар, 31,6 мең гектары — көтөүлектәр. Райондың көнсығыш өлөшө тау-урман ит-һөт етештереүсе зонаға, көнбайышы иген игеү-мал көтөү, шәкәр сөгөлдөрө, йәшелсә үҫтереү, сусҡа үрсетеү һәм умарта тотоу менән шөғөлләнеүсе зонаға ҡарай.
Егән йылғаһы өҫтөндә ҡояш сыға | Ураҙбай ауылы эргәһендәге быуа | Эйәртау тауы һырты буйлап һалынған юл | Һауаҙы ҡаялары |
Муниципаль район хакимиәте «2011—2016 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһында туризмды үҫтереү» республика маҡсатлы программаһы проектына индереү өсөн «Ырыуҙар ташы» мемораиль комплексын, элекке төрмә харабалары, Туғар-Салған күле янындағы палатка ҡаласығы базаһында тарихи музей булдырыу тураһындағы Инвестиция проектын тәҡдим итә. Шулай уҡ ат спортын (конкур, һыбай йөрөү), Шихан утары янында ял итеү базаһын булдырыу (коттедждар төҙөп), дельтапланеризмды үҫтереү, балалар өсөн уйын аттаракциондарын төҙөү ҙә проектҡа индерелә.
Район биләмәһендә бер нисә турист базаһы эшләй: «Ковчег» (Нух кәмәһе) (40 кешегә, Ишембай ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 5 километрҙа, быуа буйында, япраҡлы урманда), «Ғаилә» ял йорто (16 кешегә, Бәрҙәшле ауылы), «Ҡуҡрауыҡ» (30 урынлыҡ, Маҡар ауылынан 2 километрҙа, Салауата Юлаев мәмерйәһе һәм Ҡуҡрауыҡ шарлауығы янында.
Райондың һыу артериялары: Ағиҙел (һайыҡҡанға тиклем парходтар йөрөгән), Һәләүек.
Автоюлдарҙың тығыҙлығы: 51 км / мең кв. км. Ишембай — Аллағыуат тимер юл һәм автомобиль юлдары районды Өфө — Ырымбур транспорт магистрале менән бәйләй. Райондың төньяғынан Стәрлетамаҡ — Магнитогорск автомагистрале үтә, көньяҡ-көнбайыш сик буйлап — Ишембай — Мәләүез автомобиль юлы.
Ишембай ерендә тәүге мәктәптәр XIX быуатта асыла.
1931 йылда төбәктә 60-ҡа яҡын мәктәп булыуы билдәле. 1934 йылда мәктәптәр һаны 81-гә етә. Уларҙа 203 уҡытыусы балаларға белем бирә, уларҙың икәүһе юғары белемле, 26-һы — урта, 105-е — ете йыллыҡ мәктәп белеме менән һәм 12-һе башланғыс белемгә эйә була.
Әлеге ваҡытта Ишембай районында 49 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 20 урта мәктәп эшләй. Быларҙан тыш Өфө дәүләт авиация-техник университеты филиалы, нефть колледжы, 3 һөнәрселек училищеһы Ишембай йәштәренә һөнәри белем бирә.
Районда үҙәк дауахана һәм 4 участка дауаханаһы бар.
Әлеге ваҡытта урыҫ һәм башҡорт телдәрендә «Восход» һәм «Торатау» гәзиттәре сыға.
Был Ишембай районы тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ. |
This article uses material from the Wikipedia Башҡорт article Ишембай районы, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Башҡа шарт булмаһа, CC BY-SA 4.0 лицензияһына ярашлы, эстәлек менән һәр кем файҙалана ала. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Башҡорт (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.