Ырымбур (рус. Оренбу́рг) — Рәсәйҙәге ҡала.
Көньяҡ Уралда, Һаҡмар менән Яйыҡ ҡушылған ерҙә урынлашҡан.
Ҡала, Рәсәй Федерацияһы субъекты үҙәге | |||||
Ырымбур Оренбург | |||||
| |||||
Ил | |||||
---|---|---|---|---|---|
Регион | |||||
Координаталар | |||||
Башлыҡ | |||||
Агломерация | 1130000 | ||||
Этнохороним | ырымбурлы, ырымбурлылар | ||||
Телефон коды | 3532 | ||||
Һанлы танытмалар | |||||
Рәсми сайт | |||||
1744—1919 йылдарҙа Ырымбур губернаһы үҙәге, 1920—1925 йылдарҙа Ҡаҙаҡ АССР-ының баш ҡалаһы, 1934 йылдан Ырымбур өлкәһенең һәм бер үк ваҡытта Ырымбур районының үҙәге (составына инмәй).
1735 йылда Ырымбур экспедицияһы нигеҙендә Ур йылғаһының тамағында Ырымбур тигән ҡәлғә ҡорола башлай. Әммә был урын ҡала өсөн яраҡһыҙ тип табыла. Ҡаланы Яйыҡ буйындағы Ҡыҙылтау янына күсереп ҡарайҙар. Был урын да ҡала өсөн уңышһыҙ булып сыға.
1742 йылда тәүге урынынан 300 км алыҫлыҡта, Яйыҡ йылғаһы буйында, хәҙерге Ырымбур ҡалаһына нигеҙ һалына. Ыр тамағындағы Ырымбур ҡәлғәһенең исеме бында күсеп килә. Урындағы ҡалған ҡәлғәне Орск тип атайҙар.
Шулай итеп, Ырымбур атамаһы Ыр йылғаһының исеменән һәм немецсә «бург» (ҡала) һүҙенән алынған.
1744—1919 йылдарҙа Ырымбур губернаһы үҙәге. 1919 йылға тиклем Ырымбур Рәсәйҙең көнсығыштағы иң эре ҡалаһы.
1842 йылда ҡалала башҡорт-мишәр ғәскәрҙәре идаралығы йорто Каруанһарай төҙөлә.
1877 йылда Ырымбурға тиклем тимер юлы һалына, Ырымбур тимер юл вокзалы асыла.
1899 йылда ҡалала беренсе электр станцияһы ток бирә.
1890—1906 йылдарҙа Урта Азия тимер юлы төҙөлә.
1891—1920 йылдарҙа ҡалала Хөсәйениә мәҙрәсәһе эшләгән. Унда Сәғит Агиш, Ғабдулла Амантай, Авзал Таһиров һәм башҡа күренекле кешеләр уҡыған.
1906 йылда Ырымбур-Ташкент тимер юлы сафҡа индерелә.
1905 йылда Урта Азия тимер юлы оҫтаханаһы заводы (хәҙерге «Рәсәй тимер юлдары» ААЙ Локомотив ремонтлау заводы) төҙөлә.
1905 йылда Татар театры асыла.
1917 йылдың 20—27 июлендә Ырымбур ҡалаһында I Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы үтә.
1917 йылдың 8—20 декабрендә Ырымбур ҡалаһында III Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы үтә.
I һәм II Бөтә башҡорт ҡоролтайы Башҡорт өлкә (үҙәк) шураһын (советын) төҙөү һәм «Башҡорт» гәзитен сығарыу тураһында ҡарар ҡабул итә. III Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайында Башҡорт хөкүмәте төҙөлә.
1919 йылда ҡалала Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы төҙөү тураһында Декретҡа ҡул ҡуйыла. Каруанһарай– Башҡорт АССР-ның беренсе Хөкүмәте урынлашҡан йорт.
1920 йылда ҡалала Ҡырғыҙ АССР-ы төҙөү тураһында Декретҡа ҡул ҡуйыла.
1920—1925 йылдарҙа Ҡаҙағстандың беренсе баш ҡалаһы була. 1921—1936 йылдарҙа ҡалала Ырымбур башҡорт педагогия техникумы булдырыла. Уны Зәйнәб Биишева, Баязит Бикбай һәм башҡа күренекле кешеләр тамамлаған.
1920 йылдарҙа Ҡыҙылдар ғәскәрендәге татарҙарға һәм башҡорттарға һәйкәл ҡуйыла.
1929-1934 Ырымбур ҡалаһы Урта Волга крайы составында була.
1938—1957 йылдарҙа ҡала совет осоусыһы Валерий Чкалов исемен йөрөткән. Ләкин Валерий Чкалов Ырымбур өлкәһендә тыумаған һәм бер тапҡыр ҙа Ырымбур яҡтарында булмаған.
1939 йылда Ырымбур мамыҡ шәлдәре фабрикаһы асыла, Ырымбур — шәлдәр һәм яулыҡтар етештереүсе.
1941 йылда Ырымбурға Ленинградтан 47-се Авиаремонт заводы эвакуацияллана. Ошо завод нигеҙендә Ырымбур машиналар төҙөү заводы асыла (хәҙерге «Стрела» производство берекмәһе). Һуғыш ваҡытында завод 1595 самолёт сығара (Ут-2, Ут-2М, Як-6 (конструктор А. С. Яковлев), Ще-2). Һуғыштан һуң заводта Ми-1 вертолёттар; А-2 (КБ Антонова), Це-25 (конструктор П. В. Цибин), Як-14 (КБ А. С. Яковлева) планерҙар; По-2 (КБ Н. Н. Поликарпова) самолёттар; Ил-10М (КБ С. В. Ильюшина) штурмовик-бомбардировщиктар сығарыла. 1950—1980 йылдарҙа заводта 8К11, 8К63, 8К84 баллистик ракеталарын сығаралар. 1990-сы йылдарҙан Ка-226 вертолёты сығарыла..
1966 йылдың ноябрендә 13-сө скважина газ бирә. Ошо көн Ырымбур нефть-газконденсатлы ятҡылығын асыу көнө тип иҫәпләнә.
1969 ҡалала Һаҡмар ТЭЦ-ы төҙөлә (хәҙерге Рәсәй селтәренең «Оренбурэнерго» ЯСЙ нигеҙ ойошмаһы).
1974 йылда Ырымбур-Зәй (Татарстан) газ торба үткәргесе сафҡа индерелә.
1974 йылда Ырымбур газ эшкәртеү заводының беренсе өлөшө сафҡа индерелә. 1974 йылда Ырымбур газ эшкәртеү заводының икенсе, 1978 йылда өсөнсө өлөштәре сафҡа индерелә.
1978 йылда уникаль Ырымбур гелий комплексы сафҡа индерелә.
1979—1982 йылдарҙа «Инвертор» заводы төҙөлә. Ул атом станциялары өсөн электр, быралау һәм нефть эшкәртеү йыһаздары етештереүсе була.
Ҡала өс баҫҡыслы ҡоролоштан тора. Ырымбур Төньяҡ һәм Көньяҡ округтарына бүленә: Үҙ сиратында Төньяҡ округ Сәнәғәт һәм Дзержинск райондарына, ә Көньяҡ — Ленин һәм Үҙәк райондарына бүленә. Төньяҡ округ составына 5 ауыл пункты ла инә: Ҡарғалы, Самородово, Краснохолм, Пруды, Поповка, 2012 йылдың 1 ғинуарына унда — 15.6 мең кеше йәшәй. Көньяҡ округҡа Городище ауылы, Бердянка һәм Аҫҡы Һаҡмар ҡасабалары инә.
Беловка, Кузнечный, Пугачи, Овчинный городок, Аренда, Красный городок, Северный, Восточный, Форштадт, Ҡарғалы, Новостройка, Хлебный городок, Ситцевый посёлок (Ситцовка), Пороховые, Бәрҙе, Новая слободка, Степной, Маяк
2007 йылдың 30 июлендә Ырымбурҙың Милли ауылында башҡорт йорт-музейы асылған.
Ырымбур –Башҡортостандын баш ҡалаһы Өфөгә иӊ яҡын сиктәш төбәктәр үҙәге.
Ырымбурҙың климаты уртаса континенталдән ҡырҡа континенталгә күсеүсән . Йәй эҫе һәм ҡоро: йылына биш ай уртаса көнлөк температура +15 °C тора; ҡыш артыҡ һыуыҡ түгел, максималь ҡар ҡатламы февралдә (23 см). Аяҙ, болотло һәм яуым-төшөмлө көндәр йылына ярашлы рәүештә - 157, 176 һәм 32. Температура көндөң ваҡытына һәм ел йүнәлешенә ҡарап үҙгәреүсән. Йәйгеһен температура +40 °C-ҡа етеүе мөмкин, +5 °C-ҡа тиклем төшкән сағы ла була. Көҙ иртә, яҡынса сентябрҙең икенсе яртыһында килә, ҡыш ноябрҙә башлана. Яҙ март аҙағында башланыусан, мәгәр һауа торошо тотороҡло түгел, хатта май аҙағында һыуыҡ булғылай. Ҡыш һауа торошо еңелсә һалҡындан ҡаты һыуыҡҡа тиклем үҙгәреүсән, ҡайһы саҡ епшетеп ала йәки −40 °C-ҡа еткән ҡаты һыуыҡтар була.
Ырымбурҙың йыллыҡ уртаса климат күрһәткестәре:
Ҡала климаты | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
Абсолют максимум, °C | 4,7 | 5,8 | 18,9 | 31,3 | 36,5 | 39,8 | 41,6 | 40,9 | 38,0 | 27,0 | 19,2 | 8,1 | |
Уртаса максимум, °C | −8 | −7,2 | −0,8 | 12,8 | 22,1 | 27,5 | 29,0 | 27,4 | 20,9 | 11,2 | 0,3 | −5,9 | |
Уртаса температура, °C | −11,8 | −11,5 | −5,2 | 6,9 | 15,2 | 20,6 | 22,3 | 20,3 | 14,0 | 5,9 | −3,2 | −9,5 | 5,3 |
Уртаса минимум, °C | −15,5 | −15,7 | −9,3 | 1,7 | 8,5 | 13,8 | 15,6 | 13,6 | 7,9 | 1,6 | −6,1 | −13,1 | |
Абсолют минимум, °C | −43,2 | −40,1 | −36,8 | −26 | −5,7 | −0,7 | 4,9 | −0,9 | −5,3 | −19,8 | −35,7 | −39,2 | |
Яуым-төшөм нормаһы, мм | 29 | 22 | 25 | 28 | 30 | 36 | 41 | 29 | 26 | 34 | 33 | 31 | 364 |
Сығанаҡ: Погода и климат |
Халыҡ иҫәбе | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
1811 | 1840 | 1856 | 1863 | 1897 | 1914 | 1923 |
5400 | ↗14 600 | ↘13 700 | ↗27 600 | ↗72 000 | ↗100 100 | ↗105 900 |
1926 | 1931 | 1939 | 1956 | 1959 | 1962 | 1967 |
↗123 000 | ↗129 500 | ↗172 000 | ↗226 000 | ↗267 317 | ↗288 000 | ↗326 000 |
1970 | 1973 | 1974 | 1975 | 1976 | 1979 | 1982 |
↗344 266 | ↗386 000 | ↗400 000 | ↗425 000 | →425 000 | ↗458 747 | ↗494 000 |
1985 | 1986 | 1989 | 1990 | 1991 | 1992 | 1993 |
↗523 000 | ↗527 000 | ↗546 501 | ↘522 000 | ↗525 000 | →525 000 | ↘524 000 |
1994 | 1995 | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 |
↗526 000 | ↗530 000 | →530 000 | ↘528 000 | ↘527 000 | ↘524 000 | ↘521 000 |
2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 |
↘516 600 | ↗549 361 | ↘548 100 | ↘542 700 | ↘540 500 | ↘533 900 | ↘529 598 |
2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 |
↘526 430 | ↘524 413 | ↗548 331 | ↘547 427 | ↗554 723 | ↗556 127 | ↗560 046 |
2015 | 2016 | |||||
↗561 279 | ↗562 569 |
Милли составы. 2010 иҫәп алыу буйынса Ырымбурҙың милли составы
Халыҡ | Һан, кеше | милләтте әйткән кешеләрҙән % |
---|---|---|
урыҫтар | 444 470 | 83,45 % |
татарҙар | 41 451 | 7,78 % |
ҡаҙаҡтар | 10 796 | 2,03 % |
украиндар | 10 502 | 1,97 % |
башҡорттар | 5 890 | 1,10 % |
әрмәндәр | 3 378 | 0,63 % |
мордвалар | 2 750 | 0,52 % |
башҡа милләттәр | 13 409 | 2,52 % |
Милләттен әйткән дөйөм халыҡ | 532 646 | 100,0 % |
Ырымбурҙа йәшәүсе дөйөм халыҡ | 548 331 | |
Ырымбур ҡала округында йәшәгән дөйөм халыҡ | 563 900 |
Ырымбур — эре транспорт төйөнө.Ҡалала Һамарға, Орскийға, Уральскийға, Аҡтүбәгә, Өфөгә барған юлдар киҫешә. Ҡала аша федераль юл Ҡазан (ҡала) — Ырымбур — Аҡбулак — «Ҡаҙағстан сиге» үтә.
Поездар Мәскәүгә, Екатеринбургҡа, Өфөгә, Һамарға, Силәбгә, Киевҡа, Адлерға, Ташкентҡа, Астанаға, Бишкәккә йөрөй. Ҡала яны электропоездары Новосергиевка, Аҡбулаҡ, Ҡыуандыҡ, Һарыҡташ, Һаҡмарға йөрөй.
Ҡалала ике аэродром: хәрби (Ырымбур-2, Төнъяк) һәм Гагарин исемендәге аэропорт. Аэропортта «Ырымбур авилинялары» (OrenAir) теркәлгән.
Ырымбур станцияһы — Көньяҡ-Урал тимер юлының Ырымбур бүлексәһе станцияһы. Адресы: 460006, Ырымбур, Привокзальная площадь, 1. Ырымбурға тиклем тимер юлы 1877 йылда һалына. Лев Николаевич Толстой Ырымбур станцияһының беренсе пассажиры тип һанала.
№ | Маршрут | № | Маршрут |
---|---|---|---|
5 | Ташкент — Мәскәү, Ҡазан вокзалы | 6 | Мәскәү, Ҡазан вокзалы — Ташкент |
17 | Бишкек — Мәскәү, Ҡазан вокзалы | 18 | Мәскәү, Ҡазан вокзалы — Бишкек |
27 | Бишкек — Мәскәү, Ҡазан вокзалы | 28 | Мәскәү, Ҡазан вокзалы — Бишкек |
31 "Оренбуржье" | Ырымбур — Мәскәү, Ҡазан вокзалы | 32 "Оренбуржье" | Мәскәү, Ҡазан вокзалы — Ырымбур |
107 | Астана — Киев | 108 | Киев — Астана |
113 | Силәбе — Кисловодск | 114 | Кисловодск — Силәбе |
121 | Екатеринбург — Ырымбур | 122 | Ырымбур — Екатеринбург |
131 | Орск — Мәскәү, Ҡазан вокзалы | 132 | Мәскәү, Ҡазан вокзалы — Орск |
241* | Иркутск — Адлер | 242* | Адлер — Иркутск |
249* | Новокузнецк — Адлер | 250* | Адлер — Новокузнецк |
251* | Барнаул — Адлер | 252* | Адлер — Барнаул |
269* | Благовещенск — Адлер | 270* | Адлер — Благовещенск |
273* | Северобайкальск — Адлер | 274* | Адлер — Северобайкальск |
343 | Силәбе — Адлер | 344 | Адлер — Силәбе |
365/366 | Силәбе — Ташкент | 365/366 | Ташкент — Силәбе |
381/382 | Өфө (станция) — Ташкент | 381/382 | Ташкент — Өфө (станция) |
483* | Астана — Адлер | 484* | Адлер — Астана |
519* | Орск — Анапа | 520* | Анапа — Орск |
545* | Орск — Адлер | 546* | Адлер — Орск |
629 | Ырымбур — Самара | 630 | Самара — Ырымбур |
Ҡалала газ эшкәртеү, машиналар төҙөү сәнәғәте әһәмиәтле:
This article uses material from the Wikipedia Башҡорт article Ырымбур, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Башҡа шарт булмаһа, CC BY-SA 4.0 лицензияһына ярашлы, эстәлек менән һәр кем файҙалана ала. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Башҡорт (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.