Шабалин

Шибилик орустап имеющий ели.

Географиязы

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Бештиҥ суузына Шыргайтыныҥ суузы киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 859 метрге бийик.

Климады

Орто-континентал климат. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы -19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы -35..-40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435–462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары

Јуук јанында тайгаларда элик, тӱлкӱ, шӱлӱзин, бӧрӱ, тийиҥ, койон, сыгырган, кӧрӱк, агас ла о.ӧ. аҥдар јӱрет. Куштардаҥ тейлеген, јалбагай, саҥыскан, тарбалјы, кӱӱк, ӱренчи, јелечи, кӧктӧш, кызылтӧш, аҥыр, турна, кӧктийек, талеҥко, кускун. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген, тоозы астаган куштар: ылаачын, мӧркӱт-тарбалјы (орустап беркут), шоҥкор-ылаачын (орустап сапсан, сокол), турна (орустап серый журавль), ӱкӱ (орустап филин), суулан-бакачы (орустап цапля), мечиртке (орустап сова) ле о.ӧ..

Ӧзӱмдери

Тӱштӱкте аймактарга кӧрӧ мында мӧш, чиби, карагай, тыт агаштарла кожо јымжак агаштар кӧптӧдӧ ӧзӧт. Јайгыда аркалар, јалаҥдар кӧйу ла бийик ӧлӧҥ-чӧплӧ бӱркелет. Ӧлӧҥчабынга ло малга одорлоорго јакшы. Чечек деп неме тен јӱзӱн ле јӱӱр: айкаајы-кункайлык-айчечек (орустап альпийский мак), адарткы (орустап клевер), айусырга-айукоҥко (орустап водосбор), балтырган (орустап борщевик), алаҥуш (орустап чемерица), баргаа-јапшан (орустап полынь), бастый (орустап василек), буланат-эмеенчай (орустап кипрей), быркырууш-тарланчечек-сӱтчечек (орустап одуванчик). Јерјиилек, уйјиилек, кайыҥат, койјиилек, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат арка-јалаҥда кӧп. Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ..

Јери ле јолдоры

Јуртта 56 ором: Азалу, Баит Матвеевичтиҥ, Большевик, Кызыл тал, Кумакту, Јеҥӱниҥ, Тоҥмокту, Тӧс, Чаҥкыр, Јашканак Бадакинниҥ ле о.ӧ. Јурт «Јабаган – Барагаш – Чаргы-Оозы» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат. Бу јол Чуйдыҥ трагына кирет.

Јурт 1833 јылда тӧзӧлгӧн. Орус кӧчкиндер мында 1860 јылда табылган. В. В. Радлов кӱӱк айдыҥ 22 кӱнинде 1860 јылда бичиген:

«…Мы добрались до заимки калмыка Балгасаина. Стоит она прямо на берегу Себе, в котловине размером несколько квадратных верст. На противоположном берегу отвесной стеной высятся скалы. Сама долина ровная, ее почвы превосходны для земледелия, но почти не возделанные, так как местные жители сеют лишь понемногу ячменя. Вокруг заимки стоят 12-14 строений. В одних живут крещенные и не крещенные алтайцы, другие служат Балгасаину, хозяину амбара. … О возникновении заимки я узнал вот что: наш хозяин Балгасаин при прощении выговорил себе разрешение поселиться в этой долине. Так и поселился здесь лет 10 назад с дюжиной семейств. Балгасаин считался богатым, у него довольно большие стада. Остальные алтайцы кормились его богатством.

… Проезжая по этой долине в следующий раз (1870) я обнаружил здесь довольно большую деревню Шебалино, ее крестьяне сумели лучше использовать плодородные почвы, чем кучка алтайцев…

… Интересно наблюдать, как все дальше продвигается русское население. Эти люди осели здесь, не имея на то ни малейшего права, а калмыки отступали из страха. Жители деревни Шебалина жили в постоянном страхе, что их выгонят …»

Шибиликке эҥ озо келгендер Василий Яковлевич Бедарев база 7 кижи. Мында бир канча складтар болгон којойымдардыҥ, тоолу ла алтай айылдар. Алексей Попов эҥ ле бай којойым болгон. Ол бир сезонго тӱк, тере, алу, аҥныҥ мӱӱзин јууп 60-70 муҥ кирелте алатан, ол тушта бу сӱреен јаан акча болгон.

Поповто эки маральник: Шибилик ӧрӧ Јекјиек јаар. Мында алтай којойым Чендеков база јаан саду ӧткӱрген, ондо тере уужаар заводтор, јаан эмес сарју соготон заводтор ло теермендер болгон. В. И. Плетнев куучындаган:

«Мои дяди – братья Плетневы рано утром уходили на кожевенный завод Чендекова, где работали по 16 часов в сутки. И за это получали гроши, на которые нельзя содержать семью».

1893 јылда Шабалин Сростинский волостьтыҥ Јаш-Тураныҥ округына кирген. Алтайский духовный миссияныҥ отчедында бичилген: 64 крестьян ла 6 крестьян эмес кижи, 440 кижи, 528 десятина јер.

Јуртта: серкпе, калаш садар (орустап хлебозапасный) магазин, 2 лавка, 3 тере уужаар завод, церковно-приходской школ. Бу школды 1889 јылда бу јердиҥ священниги ачкан. Андрей Дуденков ӱредӱчи болгон, 39 уулчак ла 11 кызычак ӱренчиктер. 1914 јылда албаты просвещениениҥ миссионерский школы ачылган, мында ӱредӱчилер болуп священник Иннокентий Чевалков (100 салковой иш-јалы) ло Ефросиния Колесникова (456 салкой) иштеген, 48 уулчак. Бу ла ӧйдӧ кыстардыҥ школында 30 бала ӱренген, ӱредӱчи Вера Кречетова болгон. 1937 јылда мында орто ӱредӱлӱ школ ачылган, баштапкы директоры Виктор Алексеевич Михайлов болгон, ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јада калган. 1946 јылда Шабалинниҥ орто ӱредӱлӱ школында интернат ачылган, государственный јеткилдештӱ.

1893 јылда Шабалинниҥ эл-јоны 440 кижи (70 айыл). 1926 јылда — 1384 кижи, олордоҥ 695 эр кижи ле 689 ӱй кижи.

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 4912 кижи болгон, олордыҥ 64 % орустар, 33 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Кажы ла биле таҥынаҥ јурт ээлемдӱ. Крестьян-фермер ээлемдер. Мал азыраары.

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогон јуучылдарга учурлалган јарандырылган монумент (1968 ј., ул. Советская, 52А);
• Совет јаҥ учун тынын берген јуучылдардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (Налимовтыҥ кош оромы);
• ЧОН-ныҥ јуучылдарыныҥ карындаштык мӧҥкӱзи (на территории детско-юношеской спортивной школы);
• В.И. Ленинниҥ бюсти (Советский ором, 17А);
• ЧОН-ныҥ јуучылдарыныҥ карындаштык мӧҥкӱзи (ул. Советская д. 85 А).

Археологиялык

Јебрен корумдар ла таш бичиктер.

Ар-бӱткендик

• Кокышев Л.В. (1933-1975) — ӱлгерчи, бичиичи, публицист, кӧчӱреечи, критик;
• Тӧлӧсов К. Ч. (1937—2000) - бичиичи, публицист;
• Карамаев М. В. (1929—1996) – советский политик, облисполкомныҥ башчызы.
• Карамаева А.В. (..) — ӱредӱчи, Экинурдыҥ школыныҥ директоры болгон, Албаты ӱредӱликтиҥ отличниги, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи;
• Налимов С. В. (15.10.1914 — 07.11.1976) — гвардии сержант, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Советский Союзтыҥ Геройы (1943);
• Федоров Н. Д. (07.05.1918 — 1983) — старший сержант, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, «Кызыл чолмонныҥ орденин», Советский Союзтыҥ Геройы (1943);
• Попов А. Е. (30.03.1911 — )— шофёр, Ленинниҥ ордениле кайралдаткан, Социалистический иштиҥ геройы (1966);
• Оловянников М. В. ((22.12.1922 — 15.04.2021) — летчик, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Советский Союзтыҥ Геройы (1944);
• Капчикаев М. К. — «Иштиҥ Кызыл Маанызыныҥ» ордениниҥ кавалеры, Албаты просвещениениҥ отличниги;
• Уланкин Э. П. — спортчы, Телекейлик маргаандардыҥ эки катап јеҥӱчили, Россияда грек-рим кӱрештиҥ Узы.

•  
  Шабалин јурт