Кумалыр

Кумалыр орустап

Географиязы

Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Кумалыр ла Себиниҥ сууларыныҥ бириккенинде турат. Тӱштӱк јанында Јал-Мӧҥкӱниҥ сындары, Сарлык, Себи-Бажыныҥ тайгалары. Јурттаҥ ыраак јок јерде Себиниҥ боочызы башталат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1139 метрге бийик.

Климады

Орто-континентал климат. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы −19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы −35..-40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары

Тайгаларында алдында кандый ла аҥдар кӧп болгон. Казырларынаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, тӱлкӱ, шӱлӱзин. Туйгакту аҥнаҥ булан, марал, какай, элик, тооргы. Оок аҥдар кӧп болгон борсык, агас, јоонмойын, киш, камду, кумдус, маны, сарас, момон, ӧркӧ, суузар, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, токтонок, эрлен, чычкан, кӱжӱл. ле о.ӧ.

Калганчы јылдарда алтай артап, экологиялык айалгалар уйадап, аҥ-куштыҥ тоозы кезем астаган ла кезик аҥдар торт јоголорго јеткен учун олорды «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кийдирген: тооргы, маны, камду, суузар. Јӱзӱн-јӱӱр куштардыҥ тоозы база ла астаган. Алдында јайым јӱретен агуна (орустап белая куропатка), аҥыр (орустап огарь), баарчык (орустап скворец), бӧднӧ (орустап перепелка), јелечи (орустап трясогуска), јаҥалбай (орустап чиж), јылантык (орустап вертишейка) сӱреен ас туштайт. «Кызыл бичикке» кирген куштар ол турна, балыкчы куш (орустап крохаль), боро ылаачын (орустап кречет), кӧкӧлик (орустап каменная куропатка), ала ылаачын (орустап балобан).

Ӧзӱмдери

Јурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость).

Јери ле јолдоры

Јуртта 3 ором: Јииттердиҥ, Олјондо, Тӧс. Р-256 «Чуйдыҥ трагы» деп федерал кӧӧлик јолдо турат. Себиниҥ боочызына јетире ..км. Тӧс оромдо токтоду «Кумалыр».

Јурт 1864 јылда тӧзӧлгӧн. 1926 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1826 јылда јуртта 40 кижи јаткан, 9 таҥынаҥ ээлем. Алтыгы Кумалырда 1874 јылда 44 кижи, ээлемдер 11. Колхозтор табылып турган ӧйдӧ, бу ӧзӧктиҥ улузы Семинский деп јуртка кӧчкӧн. 1950-60-чы јылдарда јурттыҥ адын Кумалыр деп солыган.

1948-1949 ӱредӱлӱ јылда школдо Лиясова Людмила Степановна деп ӱредӱчи, 1950-1951 јылда Козлова Ольга Михайловна иштеген. 1931 јылда сельхозартель «Борец Алтая» ачылган, ол 1957 јылда Шабалинде оленесовхозко кирген. Јуук ӧйдӧ ферма ЗАО «Новый путь» кирет, мында сементалукту уйлар, сарлыктар ӧскӱрет, 1992 јылдаҥ ала маралдар. Фермада јаан да јаш та улус иштейт: Екешев Гаврил Сергеевич, Параева Елена Григорьевна, Лучкин Афанасий Михайлович, Калова Мария Кудюровна, Конокпоев Я., Семенова Т., Кудрявцев В., Лукина В. Е., Козеняшева Е. С., Бедарева М. Г., Кадыдаков В., Юхтуевтер, Чолина Н. И. Ол тоодо уйсаачылар: Чолина Вера Васильевна, Челбакова Вера Иженеровна, Банникова - Сарикова Марина Петровна. Кумалырдыҥ фермазында: Казаков Алексей Кондратьевич, Истомин Узбек Карманович, Смирнов Анатолий Михайлович, Идубалин Василий Николаевич, Павлов Вячеслав Тарбаганович (2003 ала) иштейт.

Орус ла алтай улус јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 184 кижи болгон, олордыҥ 50 % орустар, 48 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Јекјийек јуртта.

Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары, крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер.

Тӱӱкилик

Археологиялык

• јебрен мӧҥкӱсалгыш, 2 км Кумалырдыҥ јанында, тӱндӱк-кӱнбадыштай (249);
• мӧҥкӱсалгыш, Себи сууныҥ сол јарадында, 2,2 км јурттыҥ јуугында, Чуйдыҥ трагыныҥ 100 м ырагында (250—254).

Ар-бӱткендик

• Байлу туу Јал-Мӧҥкӱ (..);
• Тоҥбок суу(..).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.