Noveles Doze Omes

Po-z enimådjî l' live, n a les fotos di doze omes ki pôrént rshonner ås doze del ramexhnêye. Elle ont stî prinjhes pa Christian Antoine, fotografe di s' mestî.

« Doze femes » ki rexha e 2008, c’ esteut doze peneusès istweres di doze comeres.

Djowel Tiri, tot djåzant di ç’ live la avou ene lijheuse, s’ aveut fwait dire : C’ est nén si åjhey ki ça po èn ome di s’ mete e l’ pea d’ ene comere. Pocwè k’ ti n’ sicreyes nén « doze omes » ?

Oyi, dit-st i, et doze omes ki fjhént pårteye del veye des doze comeres do live. Soeye-t i leu-z ome, leu fi, leu fré, leu pere, leu copleu...

Enute, c’ est les omes ki djhèt l’ leur. Po taper l’ hate u po rapåjhter. I racontèt l’ minme sipoûle, mins l’ minme sipoûle, veyowe pa deus diferinnès djins, ci n’ est pus l’ minme sipoûle !

Et c’ est insi ki doze istweres divnît 24 racontaedjes.

I shuvèt l' ôre des doze comeres di l' ôte live.

Colas

C' est l' limero 1, et l' ome da Victwere. Dins “Doze femes”, on aveut veyou Victwere malårder ca elle aveut les pinses ki si ome end aléve vey ene ôte.

Come d' efet, Colas aveut stî picî d' on diåle di l' après-nonne et taper ses ouys so Claire, ene pratike del banke la k'il overe. Li manaedje Colas-Victwere ténrè-t i bon ? (Les deus noveles tcherièt e minme tins).

Matî,

Li l° 2, et l' pere da Miyinne. Dins “Doze femes”, Miyinne s' aveut fwait pité d' ene cavale k' elle aveut stî après s' polin. Ele vola-st aler e perlinaedje a Biarin, et la, s' fé gorder d' ene oto.

Cisse novele ci shût li cene di dvant. Cwand Matî aprind l' novele, i nd est nén pus rtourné k' çoula. N' a-t i nén dit al dîne ki nel saveut shuve so on pazea, avou ses crossetes :”Vos vs sovnoz, Milyinne, nosse djinixhe, vola cénk ans, ki s' av cassé l' pate e passant l' aiwe (...) On-z av fé vni l' botchî...” ?

Macsime

Li l° 3, et l' bon-pa da Sara. Dins “Doze femes”, Djane, li mame da Sara si vleut maryî a Brussele. Macsime ni vleut nén. Ele peté å diåle. Et a s' toû, vint ans pus tård, disfinde a s' prôpe feye di prinde èn Arabe. Sara rivént so l' aite et î rescontere si mononke Houbert.

Dins “doze omes, c' est l' minme sinne e li çmetire, djusse après, cwand Hassan, cist Arabe la, si prezinte a Houbert... kel ricnoxhe. Paski pocwè ? E 1973, djusse maryî, Hassan vina e catchete di s' feme fé l' awousse avou l' famile da Sara. Sins lzî dire cwè, apus k' a Macsime, li dierin djoû. Et c' est dandjreus ça k' Macsime s' av leyî aler, tot d' on côp, po mori so kékes moes.

Victor

Li l° 4, et l' grand-mononke da Aline. Ki rvént di l' etermint di si matante-tåye, Adele, la k' ele veya les fiyoûles si ctaper po fé åtoû do mononke di souke.

Li novele di “Doze ome” si passe djusse divant : c' est l' etermint da Adele, la k' on voet Victor ki tuze. Si feme aveut tnou troes magazins tote seule, cwand lu aveut fwait del neurasteneye. Mins totes ces les fiyoûs et fiyoûles ki fwaiynut åtoû d' lu, c' est pår k' il ont l' sinta des brokes. I n' sondjèt k' a l' eritance ? Nén l' mame da Aline, da, leye... Mins come li vî mononke-tåye a l' air di bén s' etinde avou si ptite-neveuse...

Simon

Li l° 5, et l' ci k' åreut bén vlou cortizer avou Valintene. Dins “Doze femes”, Valintene esteut trop libe po s' maryî, sapinse a leye. Et toumer so on laid hasse ki l' margougna dispu l' djoû des noices. Et leye s' aler taper dins l' Aiwe d' Oûte. Et dmorer achurnåve.

Simon raconte ses sintimints pol crapåde, dispu k' il aveut rescontré pol prumî côp. Et si haeyime po l' ome k' elle aveut maryî... k' i vind a l' Årmêye blantche, come recsisse. Et rascode li comere, et l' moenner amon s' matante a Oufalijhe.

Hinri

Li l° 6, c' est l' pa da Louwisse. Après l' guere di 40, Hinri rvént d' Almagne, la k' il esteut prijhnî. Mins i potcha so ene mene k' aveut dmoré di l' Ofinsive da von Rouchtete. Tins ki s' feme Luciye poite li doû, la Louwisse k' est ôtrumint. Adon, si mame lyi aprestêye on buvaedje di rowe, por leye piede l' efant.

Li novele di “Doze omes” si passe å mitan del cene di Doze femes. C' est l' dierinne djournêye da Hinri, li londmwin k' il a rintré d' Almagne, et potchî sol mene. Il aveut atelé li tchvå å clitchet, et-z aler abate ås balivos po rfé leu måjhon. Et, e fén mitan do bwès, toumer so s' feye ki fricote avou s' galant dins on bouxhnisse... Cwè fé ?

Klaus

Li l° 7, c' est l' oficî almand k' a vnou ramasser onk des fis da Louwisse.

Il a yeu do rmoird, et sayî d' espliker pocwè k' il a fwait çoula : Louwisse ki l' adjuréve di n' nén prinde si djonne fi, et lu tchoezi ci-la, dabôrd ki c' esteut l' grand k' esteut l' suspek (pask' aidive les makis).

Dîter

Li l° 8, et l' fi da Emma, ene cinsresse almande k' aveut toumé bleuwe d' on prijhnî walon, Arile. Ki lyi fjha èn efant divant d' rivni al liberåcion, sins pupont dner d' noveles. Emma l' aveut ddja vnou trover a Tchantrele après l' guere. Lu s' aveut catchî po nel nén rescontrer.

Emma rissaye doze ans après, todi veyante-voltî, et rfé l' voye viè Tchantrele, avou Dîter k' a don 15 ans. Mins ç' côp ci, c' est l' djonnea ki moenne l' inkete.

Armand

Li l° 9, l' ancyin galant da Leya Dins “Doze femes”, cisse-ciale li ratindeut al fontinne. Tot passant dlé leye, i l' placa inla : “Ça fwait cénk munutes ki dji vos voe a n' rén fé, vos, poureye nawe ! Vos n' estoz nén ene feme por mi !”

On-z aprind ciddé pocwè : il aveut stî andoûlé pa l' feye do tchestea do conte di Houte-lu-mont. K' i va po-z aler fé danser avou s' violon.

Mårtén

Li l° 10, li fré da Lora. Dins “Doze femes”, on raconte li spoûle da Lora disk' a ses 14 ans, dins on manaedje ki l' mame voet s' cwatrinme efant (leye, Lora) evi, pask' elle est arnåjhe ki l' diåle. Et on manaedje ki l' ome ridogue li feme. On djoû, Lora vola disfinde si mame, et s' fé taper å meur pa s' pa, ene sôlêye.

Lora a 25 30 ans. Elle a tourné docô k' elle a cwité l' måjhone di Tchantrele. Asteure elle est reclôse e-n ene prijhon la k' Mårtén, si fré el va vey avou leu mame. Mins pocwè çki Lora n' les vént trover å pålwer ?

Flipe

Li l° 11, k' est l' fi da Meliye. Dins “Doze femes”, Meliye aveut stî grosse sins esse marieye. C' est s' mame k' aveut stî tchoezi on pere po les papîs et rtoumer, sins l' sepe, sol vraiy popa, çou ki nouk n' a måy sepou.

Drole, li Flipe, cist efant la, paski, on côp maryî et des efants, il a rashonné e s' corti totès sôres d' åbes foû-ordinaires ? Minme ki l' tévé î a vnou.

Françwès

Li l° 12, et l' galant da Aline. Aline, c' esteut ene gaiye comere ki tchantéve tofer avå les tchamps, et ki l' pa Françwès, nén d' acoird avou les hantijhes di s' fi, aveut stî ratinde dins on pazea, et l' macsåder, tot l' leyant po moite.

Pu evoyî s' fi å Congo, po k' les courtizeus ni s' veyénxhe pus. Mins la ki, lavola, el meskene Françwès – Kélélé k' on l' lome - boute eto tot tchantant tote li djournêye. Françwès l' a måva ! Et come i s' a metou a boere ... Adon, cisse novele cial shût li cene di “Doze femes”). Mins ele kimince pa on flachbak.

• l' amour, les disfindowès hantijhes, li veye e manaedje, li deujhinme tchôde, evnd. Ci n' est ki d' djusse, po on live so des omes et des comeres.
• l' aclevaedje des efants : on discovere des rafiants di l' aclevaedje al deure (Matî) et des cis ki pinsnut ki l' veye est ddja télmint waeraxhe k' i fåt leyî cori l' aiwe a valêye (Hinri).
• li rmoird (Klaus)
• li vindjince (Simon ki vind l' ome da Valintene, come recsisse, al Rezistance)..

Les noveles si passèt inte 1932 (cwand Simon rescontere Valintene pol prumî côp) et 2010 (cwand Klaus, k' a léjhou “Doze femes” atchtêye a ene livreye di Måtche, sicrît å Muzêye del Parole po dire ki c' est lu l' oficî almand del sipoûle da Juliye.

Onze di zeles si pasnut e l' Årdene a costé di Måtche-el-Fåmene. Les viyaedjes k' on ndè cåze (Tchantrele, Bwès-Sint-Mårtén, Belaiwe-e-l'-Årdene), c' est tos forveyous payis.

Mins end a ene (Françwès) ki s' passe cåzu tote e Congo bedje. Mins les sovnis da Hinri el ramoennèt e l' Almagne do tins k' il î esteut prijhnî. Gn a eto les esplikêyes da Hassan so s' viyaedje dins les Jbala e Marok (dins “Macsime”).

N a-st eto on voyaedje linwistike a fé avou l' live, la k' on-z î eploye dins les cåzaedjes des djins u ôte pårt, nén seulmint li walon, mins eto l' francès (cåzaedje da Aline ki n' a k' dijh ans), li latén (messe d' etermint da Victor), l' almand (tchanson muznêye pa Hinri) et l' arabe marokin (spots esplikés pa Hassan, l' ome da Sara, dins “Macsime”), li kiswahili dins “Françwès”.

Stîle

Fråzes sins viebes

Des ptitès fråzes sins viebe, tot rcôpant des k' årént polou esse pus grandes, dinnut del ledjirté å scrijhaedje :

Mins Kélélé, on canari, tchantéve. Ene hosseuse di si efance (p. 135).

Notez ossu li rsaetchaedje di “come” (on canari).

Codjowant infiniftif

Li codjowant infinitif sieve, avou, a-z enairî les fråzes, poy k' il espaitche li shuvaedje del minme cawete di codjowaedje.

So s' coxhe, li moxhon magne li mitan di s' betcheye, et ndè piede l' ôte mitan (p. 21).

Manaedjmint do suspinse

Sacwantès noveles si cloyèt sins saveur çou ki va shuve :

• Klaus va kécfeye esse moudri pal fi da Juliye s' i rvént å molén
• Kî çki Victor a metou e s' testamint (nén todi ses fiyoûles ca “ça va poûfurner on bea côp cwand l' notåre lezî lirè m' testamint”)
• Est ç' k' Arile irè rtrover Emma et Dîter e l' Almagne al Sint-Rmey, come dit ?

Po des ôtes, c' est l' toele ki toume håynetmint, d' ene manire k' on n' s' î atind nén (Mårtén).

Motlî

On motlî foirt ritche, di mots cnoxhous, et des ôtes dandjreus ramexhnés sol payis d' Måtche-el-Fåmene et del Rotche, la k' gn a co pont yeu d' diccionaire walon. Des cis eto calkés do francès ou foirdjîs come noûmots (djåzofone).

Beas mots walons

On ptit sayoe, ca end a ds ôtes :

• hosseuse : Mins Kélélé, on canari, tchantéve. Ene hosseuse di si efance (p. 135).
• pingneye : Et panf ! li pingneye ! (p. 137).
• tchirliper : Li telefone da Nicolas tchirlipe troes côps (p. 7).
• tchapistrer : “pont d' hossaedje do cou tot rotant avå l' måjhone”, l' av-t i co tchapistré (p. 137).
• poûfurner : Ça va poûfurner on bea côp cwand l' notåre lezî lirè m' testamint (p. 53).
• distantchî : C' esteut l' påye, disk' å moumint ki l' araedje s' av distantchî (p. 77).
• purer : Li curé kischeut s' goupiyon come s' i purreut ene salåde dins ene sitamene (p. 53).
• ragostant : I l' ramoennreut bén ezès Fagnes dins ses bagaedjes, télmint k' il trouve gaiye et ragostante (p. 137).
• pirxhiveus : I restént sol minme pirxhiveuse voye (p. 21).
• wape : On wape dodbon ! A-t i seulmint ene cawêye di coraedje ? (p. 97).
• panf : Et panf ! li pingneye ! (p. 137).
• capoute : Ni m' djåzez pus måy des femes. Fini ! Dji so capoute (p. 83).
• pår : Si pa est on prijhnî, on pierdant, et ki ls a abandné, co pår (p. 89).
• Eployaedje del betchete ra-

Deus coirs di tchårnales si cmelént, s' nuként et s' ranuker come ome et feme (p. 121).

Disfondowes do payis d' Måtche waire kinoxhowes

• bezâje (mezåjhe) Si pere vef, li vî Douwård, aveut mezåjhe di leye sol cinse (p. 7.
• lûtchè (lurtyî) Vola kékes djoûs ki l' feme da Nicolas rintere el livreye, apice on magazene, li drouve, ... et va lurtyî al werene (p. 7).
• nwèce (noice) : Li ttavå est ene tchambe di noice (p. 9).
• ciçale (cisse-ciale) : Cisse-ciale non pus, i n' l' av nén veyou vni (p. 135).
• cuhine (coujhene) : Mi sour vos frè l' coujhene (p. 131).
• viert (“vert” dins l' sinse ordinaire, et l' ci do bén coûtchî avou s' feme, estant vî) : Il a dmoré vert foirt lontins (p. 119); Les yebes, ci n' est nén si bea k' les fleurs; c' est vert tot simplumint, mins c' est do fôraedje (p. 21).

Belès ratourneures

• vla stî l' tins : Et cisse feme la, k' il a volou maryî vla stî l' tins et k' a dmoré djonne feye (p. 7).
• tini a l' awiyêye : Ses amisses lyi ont-st aprins ki s' feme li tneut a l' l' awiyêye (p. 7).
• s' etinde come boton et botnire (p. 9).

Calcaedjes bén adiercîs do francès

• sprinter : l' air da Claire, li novea amour ki soude : ké frisseur ! (...) On est capåbe d' arester l' tins adon ki c' est l' momint k' i sprintêye li pus voltî (p. 9).
• librèye (livreye) & magazene: Vola kékes djoûs ki l' feme da Nicolas rintere el livreye apice on magazene, li drouve, ... et va lurtyî al werene (p. 7).
• bazene (Francès d' Beldjike "bazin") : Li bazene va d' on rire ki fwait tronner les scherbins do toet (p. 95).

Calcaedjes do francès nén eployîs classicmint e walon

• disraeciné : (p. 123) (on dit purade “råyî”)
• recori addlé leye (p. 135) (po recori “a s' måjhone”)
• dispouye (po l' coir d' on moirt) (p. 129) (on direut puvite “i n' esteut nén d' kession di ramoenner l' coir å payis”)
• disvintrer : I va cweri ene tchedje di bwès po-z ataker les reparåcions di s’ måjhon et des atnances k’ ont stî disvintrêyes e plaeces (p. 69) (purade : distrûtes, dibrôlêyes, mesbridjeyes, disminbridjeyes)

Sustantivaedjes

• totavå : Li ttavå est ene tchambe di noice (p. 9).
• des : Gn a des ki passèt sins ddja prinde atincion å cotcheu k' i rescontrèt (p. 57).

Forcoridjaedjes

Forcoridjaedje di l' oyon AN/IN : dinser (p. 103).

Croejhete

djinres especiås

Bon djinre po des mots ås rujhes

• air (femrin e walon) : minme pa grandès airs (p. ...).

Rîle des troes cossounes

Li rîle des troes cossounes (naturele dins l' accint do walon eployî voci :

• est sovint shuvowe : fini del sitrinde (fini dol sitrinde)
• n' est padecô nén shuvowe : si ele lezî rindeut ene loucåde (si èle l'zî rindéve...) (p. 9) / elle aveut l' air sipenêye do monde (l' êr spenêye) / Deus coirs di tchårnales si cmelént ou: Deus coirs di tchårnales s' kimelént (tchårnales s' kimèlint).

Pårticipes erireces

L' acoirdaedje des pårticipes erireces est målåjhey e scrît walon, aprume dispu ki les scrijheus e walon ont stî catrucimés so les uzaedjes do francès tins d' leus scolaedjes et n' ont pus assez li "sinta dvintrin" del croejhete del langue.

• boun eployaedje (acoird avou “esse” cwand eployî come addjectif) elle aveut l' air sipenêye do monde (p. 9) / pont d' acoird avou l' droet coplemint : (a Kélélé, si meskene congolesse) : “pont d' hossaedje do cou tot rotant avå l' måjhone”, l' av-t i co tchapistré (p. 137).
• eployaedje flotchrece (acoird avou on droet coplemint metou padvant) Louwisse, i l' avént domptèye (po : i l' avént dompté) (p. 133).