Nok, nashvati, olmurut (lotincha: Pýrus) — Atirguldoshlar (Rosaceae) oilasiga mansub mevali va manzarali daraxt va butalar turi.
Nok | ||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Mevali daraxtning umumiy koʻrinishi | ||||||||||||||||||
Biologik klassifikatsiya | ||||||||||||||||||
|
[[Fayl:Illustration Pyrus communis0.jpg|thumb|left|Oddiy nok.
Yevropada nok yovvoyi koʻrinishda taxminan 60° shahri k.da tarqalgan. Arealning shimoliy chegarasida - siyrak.
2006-yilda sovuqqa chidamli navlarini muvaffaqiyatli seleksiya qilish natijasida nok Ural va Gʻarbiy Sibirda 55° shahri k.gacha joylashgan bogʻ maydonlarida samarali oʻstirilmoqda.
Noklarning madaniy navlarining kelib chiqishi bir qator koʻrinishlarining, qisman, Pyrus achras Gärtn., Pyrus persica Pers., Pyrus cordata Desv., Pyrus elaeagnifolia Pall.larning gibridlanishi bilan bogʻliq deb taxmin qilmoqdalar. Noklar qadimgi Forsiya, Yunoniston va Rim imperiyasida etishtirilgan.
Hozirgi vaqtda noklarning mingta navi bor.
Erkin oʻsuvchi shoxi shakli — piramidaviy yoki yumaloq, quyuqlashishga moyil. Yillik oʻsish 30-40 smni tashkil etadi. Qulay sharoitlarda nok yirik oʻlchamlarga yetadi — balandligi 5—25 metrgacha va shox diametri 5 metrgacha.
Barglari, qoidaga binoan, toʻkiluvchi. Barg joylashuvi 5 qatorlik spiral. Barg keng tuxumsimon shaklda, 2,5—10 sm uzunlikka ega, qisqa uchli; rangi — toʻq yashil, yaltiroq, bargning pastki qismi koʻk-yashil, kuzda oltinrang-toʻq sariq.
Gullash vaqti va shakli: aprel—may, gullari oq, diametri 3 sm, 5-gulbargli, 3-9 tadan soyabon koʻrinishli panjali. Ginetseyda urugʻchilar 2 tadan 5 tagacha. Ularning urugʻdonlari oʻzaro va krujka shaklini oluvchi gulli qoʻndogʻi bilan qoʻshilib oʻsadi; kurtakda gulbarglari cherepitsa shaklida joylashadi.
Meva zamburugʻlari qalin poʻstloq bilan qoplagan.
Nok kurtaklari boshqa daraxt oilalari singari ikki xilda boʻladi: vegetativ va generativ. Vegetativ kurtaklar kichikroq va oʻtkirroq, generativlari — kattaroq va toʻmtoqroq. ikki xil kurtakning oʻrtasidagi tashqi farqlari ulardan novda chiqishi chogʻidagi ushbu kurtaklarning shakllanish vaqtiga qarab kuchayadi.
Mevasi, qoidaga binoan, — pastki qismi kengaygan choʻzinchoq shaklda, sharsimon mevali navlari ham bor.
Nok bizlarga tarixgacha boʻlgan davrda yetib kelgan. Uning vatani aniq oʻrnatilmagan. Yetishtirilgan nok Qadimgi Yunonistondan kelib chiqqan (er. old. 1000-yil oldin).
Noklarning har xil navlari manzara sifatida yoki aksari mevali daraxtlar sifatida foydalaniladi.
2005-yilda noklarning jahondagi ishlab chiqarilishi 15 mln tonnani tashkil etdi (AQSh qishloq xoʻjaligi vazirligining baholashi). Noklarni yirik ishlab chiqaruvchi Xitoy hisoblanadi.
Nokning qattiq, ogʻir va egiluvchan yogʻochi mayda buyumlar uchun keng qoʻllaniladi. Oʻzining chirishga kam chidamliligi hisobiga u faqat bino ichkarisida foydalaniladigan buyumlar uchun ishlatiladi. Ushbu yogʻochning solishtirma zichligi taxminan 740 kg/m³ni tashkil etadi. Ixtiyoriy boshqa ogʻir va zich yogʻoch singari nok quritish chogʻida yorilishga va qiyshayishga moyil, shunday zichlikka ega boʻlgan qora qayin yogʻochida ham shu holat kuzatiladi. Quritilgan holatda bu yogʻoch juda shaklan oʻzgarmasdir. Bu oʻzgarmaslik "tosh kataklari" deb nomlanadigan nokni ham meva va ham yogʻoch sifatida farqlaydigan xususiyatlari borligi bilan bogʻliq. Bu kataklar yogʻoch tuzilishiga qoʻshilib ketganday tuyuladi.
Nok yogʻochi yonishining solishtirma issiqlik sigʻimi qora qayin yogʻochining oʻxshash koʻrsatkichiga nisbatan bir qancha past, garchi bu turlar zichligi boʻyicha juda oʻxshash boʻlsa ham.
Nok yogʻochining tuzilishi juda ingichka, bir tekis, bir oz farqlanadigan yillik halqalariga ega boʻladi. Tirik daraxtning shikastlanishlari atrofidagi yogʻoch binafsha rang-qoʻngʻirdan qora jigar ranggacha tusga kirishi mumkin. Issiq bugʻ bilan qayta ishlanganda, masalan shpon tayyorlashda u qizgʻish va qoraroq rangga kiradi. Bu daraxt qariganda boshqalaridan farqli oʻlaroq juda chiroyli toʻq jigar rang qahrabo rangga kiradi.
Kovakchalar qurollanmagan koʻz bilan faqat koʻndalang kesimidagina ajratiladi.
Oʻzining qattiqligiga qaramasdan nok "tosh kataklar"i hisobiga kesish uchun mos keladi, uni turli yoʻnalishlarda yormasdan kesish mumkin. Germaniyada bu daraxtni azaldan "shpringerle" (nemischa: Springerle) deb nomlanadigan pishiriqlarning oʻziga xos turlarini shaklga solish foydalaniladigan turli bosma taxtalarni tayyorlash uchun ishlatib kelingan.
Qora tezob bilan qayta ishlangandan keyin ushbu yogʻoch, shuningdek juda qimmatbaho obnus oʻrnini bosuvchisi sifatida ham ishlatiladi.
Turni ikki qismga ajratadilar: Pashia va Pyrus [[Fayl:Pýrus 1325.JPG|thumb|300px|Nokning gullashi]] Barcha turlarining roʻyxati:
Noklar madaniy navlarining asosiy qismi Pyrus communis [syn. Pyrus domestica] koʻrinishiga taalluqli.
Qayta ishlanmagan nok | |||
Suv : 83,71 g | Noorganik moddalar : 0,33 g | Oziq-ovqat tolalari : 3,1 g | Energetik ahamiyati : 58 kcal |
Monosaxaridlar : 9,80 g | Uglevodlar: 15,46 g | Oqsillar: 0,38 g | Yogʻlar: 0,12 g |
Mikrounsurlar | |||
Kaliy : 119 mg | Fosfor : 11 mg | Kalsiy : 9 mg | Magniy : 7 mg |
Natriy : 1 mg | Temir : 170 µg | Mis : 82 µg | Rux : 100 µg |
Vitaminlar | |||
С vitamini : 4,2 mg | B1 vitamini : 12 µg | B2 vitamini : 25 µg | B3 vitamini : 157 µg |
B5 vitamini : 48 µg | B6 vitamini : 28 µg | B9 vitamini : 0 µg | B12 vitamini : 0 µg |
А vitamini : 23 UI | Retinol : 0 µg | E vitamini : 0,12 µg | K vitamini : 4,5 µg |
Yogʻli kislotalar | |||
Toʻyingan : 6 mg | Mono-toʻyingan : 26 mg | Yarim-toʻyingan : 29 mg | Xolesterin : 0 mg |
Andoza:Wikisource
Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
This article uses material from the Wikipedia O‘zbek article Nok, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Matndan CC BY-SA 4.0 litsenziyasi boʻyicha foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan boʻlsa). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki O‘zbek (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.