Nepal Iqtisodiyoti

XX asr oʻrtalarigacha yakkalanib qolgan, agrar jamiyat boʻlgan Nepal 1951-yilda maktablar, shifoxonalar, yoʻllar, telekommunikatsiyalar, elektr energiyasi, sanoat va davlat xizmatisiz zamonaviy davrga kirib keldi. Biroq, mamlakat 1950-yillardan beri barqaror iqtisodiy oʻsish yoʻlida muvaffaqiyatga erishdi. Nepal iqtisodiyotni liberallashtirish uchun ochiq boʻlib, bu oʻtmish bilan solishtirganda iqtisodiy oʻsishga va turmush darajasining yaxshilanishiga olib kelgan. Yuqori iqtisodiy rivojlanishga erishishda mamlakat duch keladigan eng katta muammolar siyosiy rahbariyatning tez-tez oʻzgarishi, shuningdek, korrupsiyadir.

Nepalning iqtisodiyoti

Nepalning moliyaviy markazi Katmandu
Valyutasi	Nepal rupiyasi (NPR, रू)
Moliyaviy yil	16-iyul — 15-iyul
Savdo tashkilotlari	JST, ShHT va JOESH
Mamlakat guruhi	Rivojlanayotgan/Endi oʻtayotgan Oʻrta daromaddan past boʻlgan iqtisodiyot
Statistikalar
Aholi	29,192,480 (2021)
YaIM	$45.21 milliard (nominal, 2022 his.) $174.32 milliard (PPP, 2022 his.)
YaIM oʻsishi	6.9% (18/19), -2.37% (19/20), 4.25% (20/21), 5.84% (21/22f)
Jon boshiga YaIM	$1,509 (nominal, 2022 his.) $5,800 (PPP, 2022 his.)
Tarmoqlar boʻyicha YaIM	qishloq xoʻjaligi: 24.5% sanoat: 13.7% xizmat koʻrsatish: 61.8% (2022 his.)
Inflyatsiya (INI)	7.28 % (2021)
Qashshoqlik chegarasidan past aholi	13.8% (2022) 18,3 % kuniga $3,20 dan kam (2022)
	32.8 oʻrtacha (2010)
Inson taraqqiyoti indeksi	0.602 oʻrtacha (2022) (142-oʻrin) 0.448 past IHDI (2019)
Ishchi kuchi	16,016,973 (2020) yarim malakali ishchi kuchi 76.2 % bandlik darajasi (2020)
Ishchi kuchi kasb boʻyicha	qishloq xoʻjaligi: 43.1% sanoat: 21.24% xizmat koʻrsatish: 35.66% (2020)
Ishsizlik	1.47 % (2020)
Asosiy ishlab chiqarish	turizm, gilam, toʻqimachilik, guruch, jut, shakar va moy, sigareta, sement va gʻisht ishlab chiqarish
	94-oʻrin (oson, 2020)
Eksport	$2.69 milliard (2021)
Eksport tovarlari	kiyim-kechak, dukkakli oʻsimliklar, gilam, toʻqimachilik, sharbat, jut mahsulotlari
Asosiy eksport hamkorlari	Hindiston(+) 53.1 %  AQSh(+) 11.8 %  Turkiya(+) 9.2 % (2020)
Import	▲ $15.17 milliard (2021)
Import tovarlari	neft mahsulotlari, mashina va uskunalar, oltin, elektrotexnika tovarlari, tibbiyot
Asosiy import hamkorlari	Hindiston(+) 68.03 %(2021est.)  Xitoy(-) 31.97 %(2021est.) (2017)
	−$68 million (2020)
Yalpi	▲ $11 milliard (31-dekabr 2020)
Davlat moliyasi
Davlat qarzi	▲ YaIMning 40.16 %i (2019/2020)
Byudjet balansi	−0.1 % (YaIMning) (2017 his.)
Daromadlar	10.925 milliard (2017 his.)
Asosiy maʼlumotlar manbasi: Markaziy razvedka boshqarmasi Jahon faktlar kitobi Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan.

Nepal iqtisodiy rivojlanishda muvaffaqiyatga erishish uchun bir qator besh yillik rejalardan foydalangan. U 2002-yilda toʻqqizinchi iqtisodiy rivojlanish rejasini yakunladi; valyutasi konvertatsiya qilinib, 17 ta davlat korxonasi xususiylashtirildi. Nepalga berilgan tashqi yordam rivojlanish byudjetining yarmidan koʻpini tashkil qiladi. Oʻtgan yillar davomida transport va aloqa vositalari, qishloq xoʻjaligi va sanoatni rivojlantirish davlatning ustuvor yoʻnalishlari boʻldi. 1975-yildan boshlab davlat boshqaruvini takomillashtirish va qishloqlarni rivojlantirishga alohida eʼtibor qaratila boshlandi.

Qishloq xoʻjaligi Nepalning asosiy iqtisodiy faoliyati boʻlib qolmoqda, u aholining taxminan 65 foizini ish bilan taʼminlaydi va YaIMning 31,7 foizini tashkil etadi. Mamlakat umumiy maydonning atigi 20 foizga yaqini ekin ekishga yaroqli, yana 40,7 foizi oʻrmonlar (yaʼni, butalar, yaylovlar va oʻrmonlar) bilan qoplangan, qolgan qismi esa togʻli hududdan iborat. Nepalda meva va sabzavotlar (olma, nok, pomidor, turli xil salat barglari, shaftoli, kartoshka), shuningdek, sholi va bugʻdoy asosiy oziq-ovqat ekinlari hisoblanadi. Terai pasttekisligi qishloq xoʻjaligining ortiqcha mahsulotini ishlab chiqaradi, uning bir qismi oziq-ovqat yetishmaydigan togʻli hududlarni taʼminlaydi.

YaIM koʻp jihatdan chet elda ishlayotgan ishchilarning pul oʻtkazmalariga (9,1 %) bogʻliq. Nepalda ijtimoiy xizmatlar va infratuzilmaning iqtisodiy rivojlanishi sezilarli muvaffaqiyatlarga erishmadi. Mamlakat boʻylab boshlangʻich taʼlim tizimi ishlab chiqilmoqda va Tribhuvan universitetida bir nechta kollejlar mavjud. Yoʻq qilish harakatlari davom etayotgan boʻlsa-da, janubdagi unumdor, ammo ilgari yashash uchun yaroqsiz boʻlgan Terai hududi bezgak nazorati ostida edi. Katmandu Hindiston va yaqin atrofdagi tepaliklar bilan avtomobil yoʻllari hamda kengayib borayotgan avtomobil tarmogʻi bilan bogʻlangan. 2008-yilning 17-fevralida Nepal janubida boʻlib oʻtgan umumiy ish tashlash tufayli poytaxtda yoqilgʻi va taʼminot deyarli tugab qolgan edi.

Nepalda yirik shaharlar poytaxtga telefon va ichki havo aloqalari orqali ulangan. Eksportga yoʻnaltirilgan gilam va tikuvchilik sanoati keyingi yillarda jadal rivojlandi. Ular birgalikda mamlakat eksportining taxminan 70 foizini tashkil qiladi.

Nepalda yashash qiymati indeksi koʻplab mamlakatlarga qaraganda nisbatan past, lekin eng kam emas. Soʻnggi yillarda hayot sifati juda past qiymatga tushib ketdi. 2021-yilgi global ochlik indeksida Nepal 2021-yilgi GHI ballarini hisoblash uchun yetarli maʼlumotlarga ega boʻlgan 116 ta mamlakat ichida 76-oʻrinni egallaydi. 19,1 ball bilan Nepalda ochlik darajasi oʻrtachani tashkil etdi.

Nepalga koʻp sonli kichik xorijiy investitsiyalar koʻplab sohalarga sarmoya kiritayotgan rezident boʻlmagan nepalliklar orqali keladi. Nepal gidroenergetika uchun ulkan salohiyatga ega. Shunga koʻra, koʻplab xorijiy kompaniyalar Nepalga sarmoya kiritishga tayyor, ammo siyosiy beqarorlik bu jarayonni toʻxtatdi. Nepal 2000-yildan beri 10 ta davlat (PSRD) bilan ikki tomonlama soliqqa tortishning oldini olish boʻyicha shartnomalar tuzdi (barchasi kredit usulida). Xuddi shunday, 1983-yildan beri 5 ta davlat (PSRD) bilan investitsiyalarni himoya qilish boʻyicha kelishuvlarga ega. 2014-yilda Nepal rivojlanish boʻyicha hamkorlaridan keluvchi xorijiy grantlar, imtiyozli va tijorat kreditlari uchun minimal limitni belgilash orqali tashqi yordamni chekladi.

 

Nepalning tovar savdo balansi 2000-yildan beri gilam va tikuvchilik sanoatining rivojlanishi bilan birmuncha yaxshilandi. Mamlakatda 2000—2001-moliya yilida eksport importga (4,5 foiz) nisbatan koʻproq (14 foiz) oʻsdi va bu savdo kamomadini oʻtgan yilga nisbatan 4 foizga, yaʼni 749 mln dollarga kamaytirishga yordam berdi. Yaqinda Yevropa Ittifoqi Nepaldan keluvchi tayyor kiyimlarning, meva va sabzavotlarning (asosan olma, nok, pomidor, turli xil salatlar, shaftoli, nektarin, kartoshka, guruch) eng yirik xaridoriga aylandi. Yevropa Ittifoqiga eksport mamlakat tikuvchilik eksportining 46,13 foizini tashkil etdi.

Nepalda yillik musson yomgʻirlari iqtisodiy oʻsishga kuchli taʼsir qiladi. 1996—1999-yillarda yalpi ichki mahsulotning real oʻsishi oʻrtacha 4 foizdan kam boʻldi. Oʻsish surʼati 1999-yilda qayta tiklandi, 6 foizgacha koʻtarildi va 2001-yilda 5,5 foizgacha pasaydi.

Mamlakat iqtisodiyotida kuchli eksport koʻrsatkichlari, jumladan, turizmdan tushgan daromadlar va tashqi yordam umumiy toʻlov balansini yaxshilash hamda xalqaro zaxiralarni koʻpaytirishga yordam berdi. Nepal Buyuk Britaniya, AQSH, Yaponiya, Germaniya va Skandinaviya davlatlaridan katta miqdorda tashqi yordam olgan.

Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki va BMT taraqqiyot dasturi kabi bir qancha koʻp tarmoqli tashkilotlar ham mamlakatga yordam koʻrsatadi. 1998-yil iyun oyida Nepal tashqi savdo rejimi toʻgʻrisidagi memorandumni Jahon savdo tashkilotiga taqdim etdi va 2000-yil may oyida bu tashkilotga qoʻshilish boʻyicha toʻgʻridan-toʻgʻri muzokaralarni boshladi.

 

Nepal tabiiy resurslari, turizm va gidroenergetikadan foydalanishda muvaffaqiyatga erishdi. Dunyodagi 10 ta eng baland choʻqqilardan sakkiztasi, jumladan Everest togʻi (8848,86 m) ham Nepal chegarasida joylashgan. Mamlakatda 1990-yillar boshida bitta yirik davlat sektori loyihasi va bir qancha xususiy loyihalar rejalashtirilgan edi; ulardan baʼzilari yakunlangan. Xususiy sektor tomonidan moliyalashtirilgan eng muhim GES hozirda faoliyat koʻrsatayotgan Ximti Xola (60 MVt) va Bhote Koshi loyihasi (36 MVt) hisoblanadi. Loyiha hali ham davom etmoqda va uning keyingi bosqichlariga qadam qoʻyish Xitoy, Hindiston va Yaponiya bilan munosabatlarga bogʻliq.

 

Nepalda 83 000 MVt nazariy va 42 133 MVt texnik/moliyaviy jihatdan yaroqli gidroelektr potensiali mavjud, biroq hozirgi vaqtda umumiy oʻrnatilgan quvvati atigi 1095 MVtni tashkil etadi.

Hindistonning Nepaldan elektr energiyasini sotib olishi boʻyicha kelishuv muzokaralari bir necha yillardan beri davom etmoqda, biroq narx hamda moliyalashtirish boʻyicha bahslar muammo boʻlib qolmoqda. Hozirgi vaqtda mamlakatda elektr energiyasiga boʻlgan talab yiliga 8-10 foizga oshib bormoqda, Nepalning Hindiston bilan kelishuvga erishish varianti esa bu talabni qondirishga imkon beradi. 2022-yil iyun holatiga koʻra, Nepal tomonidan 364 MVt gacha boʻlgan ortiqcha elektr energiyasi Hindistonga eksport qilingan.

Aholining tabiiy resurslarga bosimi ortib bormoqda. Aholining haddan tashqari koʻpligi oʻrta togʻli hududlarning, xususan, Katmandu vodiysining „yuk koʻtarish qobiliyatini“ oshirib yubormoqda, bu esa ekinlar, yoqilgʻi hamda yem-xashak yetishtirish uchun yerlarni koʻpaytirib, natijada oʻrmonlarni qisqarishiga olib keladi va eroziya hamda suv toshqinlari sodir boʻlishiga yordam beradi. Mamlakatdagi tik togʻli relyef foydalanishni qiyinlashtirsa-da, mineral tadqiqotlari ohaktosh, magnezit, rux, mis, temir, slyuda, qoʻrgʻoshin va kobaltning kichik konlarini topdi. Nepalda birgina 2018-yilda 11522 tonna koʻmir qazib olish ishlari amalga oshirildi.

Gidroenergetika loyihalarini ishlab chiqish soʻnggi paytlarda mahalliy guruhlar bilan bir oz keskinlikni keltirib chiqarmoqda.

Bu Xalqaro valyuta jamgʻarmasi va EconStats tomonidan millionlab Nepal rupiyalaridagi raqamlar bilan hisoblangan bozor narxlarida Nepal yalpi ichki mahsuloti tendensiyasi jadvali:

Quyidagi jadvalda 1980—2018-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlar koʻrsatilgan:

YaIM: xarid qobiliyati pariteti — 84,37 milliard dollar (2018-yil hisobi) 

YaIM — real oʻsish surʼati: 21,77 % (2017-yil)

YaIM — aholi jon boshiga: xarid qobiliyati pariteti (hozirgi xalqaro dollar) — $2700 (2017-yil his.)

YaIM — tarmoqlar boʻyicha tarkibi:

qishloq xoʻjaligi: 17 %;

sanoat: 13,5 %;

xizmatlar: 60,5 %;

turizm: 9 % (2017-yil his.)

Qashshoqlik chegarasidan past aholi: 25,6 % (2017—2018)

Uy xoʻjaliklarining daromadlari yoki isteʼmoli foiz ulushi boʻyicha:

eng past 10 %: 3,2 %;

eng yuqori 10 %: 29,8 % (1995—1996)

Inflyatsiya darajasi (isteʼmol narxlari): 4,5 % (2017)

Ishchi kuchi: 4 million (2016-yil his.) 

Ishchi kuchi — faoliyat boʻyicha:

qishloq xoʻjaligi: 19 %;

xizmatlar: 69 %;

sanoat: 12 % (2014-yil his.)

Ishsizlik darajasi: 1,47 % (2017-yil his.)

Byudjet:

daromadlari: 5,954 milliard dollar;

xarajatlar: 5,974 milliard dollar (2017-yil his.)

Sanoat: turizm, gilamchilik, toʻqimachilik, guruch, jut, shakar va moy, sigareta, sement va gʻisht ishlab chiqarish

Sanoat ishlab chiqarishining oʻsish surʼati: 10,9 % (2017-yil his.):

Elektr energiyasi — ishlab chiqarish: 41 083 GVt/soat (2017)

Elektr energiyasi — manbasi boʻyicha ishlab chiqarish:

qazib olinadigan yoqilgʻi: 7,5 %

gidro: 91,5 %

yadroviy: 0,3 %

boshqa: 0,7 % (2001)

Mavjud energiya: 6957,73 GVt/soat (2017); NEA Gidro: 2290,78 GVt/soat (2014); NEA Termal: 9,56 GVt/soat (2014); Xarid (jami): 2331,17 GVt/soat (2014); Hindiston (sotib olish): 2175,04 GVt/soat (2017); Nepal (IPP): 1258,94 GVt/soat (2014)

Elektr energiyasi — isteʼmoli: 4 776,53 GVt soat (2017)

Elektr energiyasi — eksport: 856 GVt/soat (2001)

Elektr energiyasi — import: 12 GVt/soat (2001)

Neft ishlab chiqarish: kuniga 0 barrel (0 m³/d; 2001-yil his.)

Neft isteʼmoli: kuniga 1,600 barrel (250 m³/d; 2001-yil his.)

Qishloq xoʻjaligi mahsulotlari: Meva va sabzavotlar, asosan: olma, nok, pomidor, shaftoli, nektarin, kartoshka, sholi, makkajoʻxori, bugʻdoy, shakarqamish, ildiz ekinlari, sut, buyvol goʻshti.

Eksport: $1,29 milliard, lekin Hindiston bilan qayd etilmagan chegara savdosini oʻz ichiga olmaydi (2020-yil his.)

Eksport tovarlari: gilam, kiyim-kechak, charm buyumlar, jut mahsulotlari, don

Eksport — hamkorlar: Hindiston 56,6 %, AQSh 11,5 %, Turkiya 9,2 % (2016-yil his.)

Import: $1,6 milliard (2021-yil his.)

Import — tovarlar: oltin, mashina va uskunalar, neft mahsulotlari, elektrotexnika, dori-darmon

Import — hamkorlar: Hindiston 70,1 %, Xitoy 10,3 %, BAA 2,6 %, Singapur 2,1 %, Saudiya Arabistoni 1,2 %. (2016-yil his.)

Qarz — tashqi: 8,8 milliard dollar (2021-yil his.)

Iqtisodiy yordam — olish: 2 milliard dollar (2019—2020-moliya yili)

Valyuta: 1 Nepal rupiyasi (NPR) = 100 paisa

Moliyaviy yil: 16-iyul — 15-iyul