Balx

Aholisi 138 594 kishi.

Balx بلخ Βάχλο
shahar
36°45′29″N 66°53′53″E / 36.75806°N 66.89806°E / 36.75806; 66.89806 G O 66°53′53″E / 36.75806°N 66.89806°E / 36.75806; 66.89806 G O
Mamlakat	Afgʻoniston
viloyat	Balx viloyati
Hukumat
Ilk eslatilishi	eramizdan avvalgi 2000—1500-yillar
Aholisi  (2021-yil)	138 594 kishi
Vaqt mintaqasi	UTC+4.30
Balx

Balx tarixan zardushtiylik va buddaviylik dinlarining qadimiy maskani boʻlgan va Katta Xurosonning eng qadimiy tarixidan beri mavjud boʻlgan eng boy va yirik shaharlaridan biri boʻlgan. Shaharni forslar Zariaspa, qadimgi yunonlar Baqtra deb atagan, Baqtriya davlatining nomini ham shahar nomiga nisbat bergan. Yunonlar Zariaspa nomini ham ishlatgan. Shahar Baqtriya yoki Toxaristonning markazi va poytaxti sifatida tanilgan. Marko Polo Balxni “olijanob va buyuk shahar” deb ta’riflagan. Balx hozirda asosan xarobalar uyumi boʻlib, mavsumiy oqadigan Balxobning oʻng qirgʻogʻidan taxminan 12 km (7.5 mi) uzoqlikda, taxminan 365 m (1,198 ft) balandlikda joylashgan.

Fransuz buddisti Aleksandra Devid-Nel Shambalani Balx bilan bogʻlab, uning nomining etimologiyasi sifatida forscha Sham-i-bala („koʻtarilgan sham“) soʻzini ham taklif qilgan. G.Gurdjiyev va Jon Bennett ham xuddi shunday tarzda Shambala Shams-i-Balx, Baqtriya quyosh ibodatxonasidir, degan taxminlarni eʼlon qilgan.

Balxning eski nomi Bami boʻlib, hind-skif Naga qirolichasi Bami sharafiga shunday atalgan. Shaharning baqtriya tilidagi nomi βαχλο edi. Oʻrta fors yozuvlarida Baxl (oʻrta forscha: 𐭡𐭠𐭧𐭫) deb atalgan. Viloyat yoki mamlakat nomi qadimgi fors yozuvlarida (B.h.i 16; Dar Pers e.16; Nr. a.23) ham Bāxtri yoki Bakhtri (qadimgi forscha: 𐎲𐎠𐎧𐎫𐎼𐎡𐏁) shaklida uchraydi. Avestoda Bāxδi deb yozilgan. Bundan „Baqtriya“ uchun Bāxli, sanskritcha Bahlīka (shuningdek Balhika) oraliq shakli va koʻchirish orqali hozirgi forscha Balx, yaʼni Balx va armancha bahl kelib chiqqan.

Balxning oldingi nomi yoki shaharning bir qismi uchun nom sifatida ehtimol zardushtiylarning muhim olov ibodatxonasi Azar-i-Asp nomidan yoki midiyacha „oltin rangli otlarga ega“ deb tarjima qilinuvchi *Ζaryāspa soʻzidan olingan Ζαρίασπα nomi qoʻllangan.

Balxga nisbatan Umm ul-bilod (Shaharlar onasi) laqabi ham ishlatiladi.

Miloddan avvalgi 7- a.dan maʼlum. B. tarixda Umm ul-bilod (Shaharlar onasi) deb yuritilgan. Yunonlar uni Baqtra deb ataganlar. Mudofaa devori bilan oʻralgan Bolo Hisorda va undan jan.roqdagi Yangi Balxda B.ning eng qad. harobalari va turli topilmalar uchraydi. Kushonlar davrida va undan ilgari shahar maydoni Tepai Zargaron hisobiga kengayadi. Shahar qalʼasi Bolo Hisordan Yangi Balxga koʻchirilgan. Natijada Bolo Hisor, Tepai Zargaron va Yangi Balx hududlarini birlashtiruvchi shahar devori vujudga kelgan. Arxeologik qazishlar tufayli B.dan qad. devor va shahar arki devorlari topilgan. B. Axomaniylar davlatiga, undan keyin Aleksandr (Iskandar) saltanatiga qaram boʻlgan. Uning inqirozidan keyin. yangi tashkil topgan Yunon-Baqtriya podsholigining poytaxtiga aylangan (miloddan avvalgi 250 — 130-yillar). B. miloddan avvalgi 2- alan yuyechjilar, soʻngra Kushon podsholigi tarkibiga oʻtdi. Bu davrda B.da hunarmandchilik rivojlandi, Eron, Hindiston va Xitoy bilan savdo-sotiq olib borildi, pul zarb qilindi. Aholi zichligidan shahar tashqarisida uy-joylar qurildi. Natijada B. Sharq bilan Gʻarbni bogʻlab turgan "Buyuk ipak yoʻli"dagi yirik savdo shaharlaridan biriga aylandi.

711-yil arablar fath etgan. Gʻaznaviylar (962 — 1148-yil), gʻuriylar (1148 — 1206-yil) hukmronligi davrida B. Oʻrta Sharqning yirik shaharlaridan edi. Bu davrda hunarmandchilik mahallalari vujudga keldi. 1221-yil B.ni moʻgʻullar bosib olib vayron qilgan.

13 — 14- aprellarda Chigʻatoy ulusi tarkibida boʻldi. 1370-yildan boshlab Temur saltanati tarkibiga kirdi. Temuriylar, shayboniylar va ashtarxoniylar zamonida (15 — 18- a.lar) B. muhim viloyat hisoblangan.

Shayboniylardan Pirmuhammadxon (1546 — 1567-yil) va ashtarxoniylardan NMuhammadxon (1611 — 42) noiblik qilgan zamonda ancha rivojlandi, katta ilmiy markazga aylandi, koʻplab tarixiy, jugʻrofiy va adabiy asarlar yaratiddi. Shahar bu vaqtda ikki qism: shahri darun (ichki shahar) va shahri berun (tashqi shahar) dan iborat boʻlgan. Shu yillarda qurilgan masjid, Madrasa, hammom, rasta va boshqa binolar saqlanib qolgan. 19- asrning 60- yillarida B. Afgʻoniston tarkibiga kirdi. B. atrofida Budda monastiri va stulalari (jumladan, 2- a.ga oid pishiq gʻisht bilan qoplangan ulkan "Tapa (tepa) Rustam" stupasi) bor. U 54 x 54 m li murabba tarhli supa ustiga qurilgan boʻlib, diametri 43 m. Qadimiy shahar yodgorliklaridan Bolo Hisor qalʼasi saqlangan. Oʻrta ar shahridan ark, shahriston va ularning paxsa devorlari qolgan. 15- asr oxirida qurilgan Xoja Abu Porso masjidi va maqbarasi yaxshi saqlangan.

Shoirlar

• Abu Shakur Balxiy, 10-asrda yashagan fors shoiri;

• Boxay
• Kumargah