Химиктиг каттыжыышкын — ийи азы оон хөй элементтиң атомнарындан тургустунган нарын химиктиг бүдүмел, атомнарның аразында химиктиг харылзаа бар.
Чамдык бөдүүн бүдүмелдерниң молекулаларында атомнар коваленттиг харылзаа-биле каттышкан болза, ындыг бүдүмелдер база химиктиг каттыжыышкын деп санаттынып болур.
1799 чылда Жозеф Прустуң ажыткан доктаамал тургузуг хоойлузу дараазында чүүлдү бадыткап турар: бүдүмелди кандыг-даа арга-биле үндүрерге ол ол-ла хевээр химиктиг элементилерден тургустунган болур, ол элементилерниң массаларының хамааржылгазы биче бүдүн саннар-биле илереттинип турар. Өскээр чугаалаарга, бүдүмелдиң тургузуу канчаар үндүргенинден хамаарышпас. Шак бо бадыткал бүдүмелдиң атомнуг тургуузун билиринге дузалаан.
Каттыжыышкынның кандыг элементилерниң атомнарындан тургустунганын шынарның тургузуу дээр. Ук бүдүмелде элемент бүрүзүнүң чежези чежениң тургузуун тодарадып турар. Каттыжыышкынның тургузуун химиктиг формулалар дузазы-биле дамчыдар. Эмпириктиг формула бүдүмелдиң кандыг болгаш чеже элементиден тургустунганын көргүзүп турар. Чижээ: H2SO4 дээр формуладан дараазында чүүлдү билип алып болур:
Структурлуг формула бүдүмелдиң чүгле шынарның биле чежениң тургузуун эвес, а молекула, ион азы радикалдың атомнары бот-боттарынга хамаарыштыр кандыг турушта турарын тодарадып турар. Чижээ, этилдиг спирттиң структурлуг формулазы ооң структуразын чижеглеп көргүзүп турар: беш водород атому ийи углерод атомнары-биле харылзашкак (этилдиг бөлүк), бир углерод атому-биле бир гидроксилдиг бөлүк тудуш. Шынында, органиктиг молекулалар чалбак болбас, чижекте көрдүнген спирттиң молекулазында метилдиг бөлүк тетраэдр структуралыг, ынчалза-даа структурлуг формула-биле бүдүмелдиң атомнарының тудушкан аайын илдең кылдыр тодарадып болур.
Формуланы бижээн аайы-биле ночуур. Ону номчуурда элементилерниң латин адын ажыглаар, чамдык элементилерниң адының орунга латин үжүктер адаар (H, C, N, O, P, S).
Химиктиг каттыжыышкыннар ийи класска чарлыр: органиктиг эвес биле органиктиг.
Органиктиг эвес бүдүмелдерге шупту элементилерниң бүдүмелдери болгаш углеродтуң чамдык бүдүмелдери хамааржыр. Органиктиг эвес каттыжыышкыннарның класстары:
Органиктиг бүдүмелдерге углеродтуң бүдүмелдери — углеводородтар болгаш олардан укталган каттыжыышкыннар хамааржыр. Карбонаттар, карбидтер, углеродтуң чамдык оксидтери, роданидтер, цианидтер хамаарышпас. Углеродтуң атомнары бот боттарының аразынга болгаш водород, кислород, азот, күгүр, фосфор атомнары-биле хөй санныг харылзаалар тургузуп шыдаар, ынчангаш органиктиг бүдүмелдер органиктиг эвес бүдүмелдерге бодаарга улуг ылгалдыг:
Шупту органиктиг бүдүмелдер углеродтуң атормарындан тургустунган. Углеродтуң тускай шынары болза ооң углеродтуг скелет (янзы-бүрү структуралыг илчирбелер) тургузуп шыдаары. Углеродтуг илчлирбелер ийи хевирге чарлып турар: ажык (углеродтуг илчирбе хааглыг эвес) болгаш хааглыг (дээрбектер тургузуп турар).
Углеводородтар углерод биле водород атомнарындан тургутустунган. Углеродтуң хостуг валентилиг электроннары шуптузу водород-биле харылзаалар тургузарынче чардынган болуп болур, ындыг таварылгада углеводородтарны пределдиг дээр. Бир эвес хостуг электроннарның водород-биле харызлаалар тургузарынче шуптузу чорбаан болза, углеродтарның боттарының аразында ийи азы үш дакпыр харылзаа бар болза, ындыг углеводородтарны пределдиг эвес дээр.
Ажык углеводородтарның санынче:
This article uses material from the Wikipedia Тыва article Химиктиг каттыжыышкын, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Контент CC BY-SA 4.0 лицензия аайы-биле (өскези айыттынмаан болза) ажык. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Тыва (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.