Заратустра Шулай Әйткән

Китап дүрт өлештән тора. Беренче өлеш 1883 елда чыккан, икенчесе һәм өченчесе 1884 елда, дүртенчесе 1885 елда шәхси нәшриятта чыккан. 1886 елда Ницше беренче өч өлешне "Заратустра шулай әйткән. Барысы һәм беркем дә түгелләр өчен китап. Өч өлештә." буларак бастырган. Иртәрәк эшләренә контрастта Ницше Заратуштра әсәре белән документаль китап эш итми. Гимн прозасында фарсы дин нигез салучысы Заратуштра исемен йөрткән фиктив олы фикер ияләр әсәрләреннән шәхес сөйләүчеләр игълан итә.
Ницше үзе Заратустра шулай әйткән әсәрендә язган стильне халкионик (акыл ягыннан камил) дип атый һәм шул ук пафоска сәләтле һәм шуңа лаеклы укучыга шулай дип тели: "Кеше барысыннан да алдан аның хикмәт сизүенә мескен гаделсезлек китермәс өчен бу авыздан чыга торгын тонны, бу халькионик тонны дөрес ишетергә тиеш." Моны Ницше үз вакытында укучылар аудиториясендә күрмәве әсәрнең "Барысы һәм бөркем дә түгелләр" атамасында ята.

Фикер Заратуштраның шәхесе белән шөгыльләнүенең беренче шәһадәтләр Ницшеның 1871 һәм 1872 елларда Базельда булу башында билгеләмәләрдә күренә. Ecce homo дигән тәрҗемәи хәлендә Ницше 1881 елның җәендә Зильс-Мариядә беренче булу вакытында җәйге кайту концепциясе илһамы килүен тасвирлый: "Эшнең төп концепциясе, мәңге кайту фикере, раслауның ирешергә әле мөмкин булганнарның иң югары формуласына 1881 елның августы ия: ул "Кеше һәм вакыттан тыш 6000 фут" язма белән кәгазь битенә ташланган булган." Мин ул көнне Сильваплан күле янында урман аша барган идем; мин Сурлей янында нык пирамидаль калкучы блок янында туктадым. Шунда миңа бу фикер килде."

Заратустра китабының дүрт өлеше 1882 елның ноябреннән 1885 елның февраленә кадәр барлыкка килгән булган. Моннан алдан Карл Шпаттелерның Прометей һәм Эпимефей шигыре лекцияләре булган. Китапларны язуга сарыф ителгән вакыт төрле булган. Ницшега беренче өлеш өчен ике ай кирәк булган, икенче һәм өченче өлеш өчен бердән дә артык түгел һәм ахыргы өлеш 1884/85 елның көзе һәм кышы киткән.

 

 

"Заратуштра шулай әйткән" әсәрендә Ницше үзенең фәлсәфәсенең лингвистик һәм эпистемиологик фикерләвен башкарып карый, аларда ул үзенең фәлсәфә башкаруны өйрәнү һәм тәгълиматны әзерләү мөмкинчелеген өйрәнә. Бөтен әсәрнең төп фикер юнәлеше ул аның укуда уңышсызлыкка юлыгуы. Нәкъ менә шул уңышсызлыклардан Ницшеның фәлсәфи фикеренең әһәмиятле хасиятләре күбрәк анык була. Шуңа күрә "Заратуштра шулай әйткән" әсәренең позициясен бары тик Ницше фәлсәфәсенең төп фәлсәфә фикерен игътибарга алганда гына аңларга була.
Бу фәлсәфәдә бөтен диярлек темаларны шәхес үзенчәлекле хасиятләре һәм бердәмлекне капма-каршы куюдан аңларга була. Әхлакый тәнкыйть әхлакый аңлауда тигез булмаган гамәлләр һәм ниятләр тигез булу фикереннән килеп чыга. Монда Ницше көч кулланып мәҗбур итү гамәлен күрә, ул җәмгыятьтә тормыштан чыгарылырга мөмкин, ягъни чагылышы белән: кешеләрдән "җәмәгать мәхлукатлары" буларак. Шул ук фикер нигезендә Заратустра да дәүләт кешеләрне тигезли һәм шәхесләренә яный торган оешма буларак интерпретацияләнә. Ницшеның "Үч алу рухы" тәнкыйте шул ук рәвештә аңлатылырга мөмкин: үчнең сәбәбе булып, гамәл һәм башка гамәл шул ук нәрсә булып аңлашылуы тора, ә бу чынлыкта алар түгел ("Тарантуллар турында" икенче өлешне карагыз). Әмма шәхес һәм бердәмлек проблемасын Ницше белем туплауда һәм фәндә таба. Ул күбесенчә төшенчәләр барлыкка китерү нигезеннән башлана, ул асылда тигез булмаган әйберләр, үзенчәлекләр яки процесслар төркемен бер төшенчә астында берләштерә. Андый төшенчәләр белем туплауга илтә торган фәннәрдә кулланыла, аларда бу тигезлек төшенчәләр аша чынлап та саклана. Мондый үзәк фикер белән фикер иясе өчен үз тәгълиматын тапшыру проблема булырга тиеш, чөнки шуның өчен ул төшенчәләр белән үзе кулланырга тиеш һәм шулай ук күп кешеләр белән шулай ук сөйләргә тиеш, ул алар белән шул рәвешле "иш" белән сөйләшкән кебек сөйләшә. "Заратустра шулай әйткән" ул Заратуштра бу проблема белән мәшгуль булган китап. Башта төп дәрвиш каһарманның үзенең хикмәтен "бирергә һәм өләшергә" карарга тора. ("Заратустра шулай әйткән"нең алдан сүзе). Соңрак ул тәгълиматын тапшыруда төрле күпсанлы кыенлыкларга юлыга, ягъни аны регуляр рәвештә ялгышып аңлыйлар. Бу кыенлыклар күбесенчә аның фикере, аңлап һәм шуннан соң дәвам итеп алга тапшырып булган "тәгълимат" буларак аңлауда. Бу "педагогик юлда" Ницше-Заратустра фәлсәфәсеннән күпсанлы темалар ала һәм яңаларны үстерә һәм алар барысы да "тигез итмәүче" фәлсәфә башкаручының өйрәнү проблемасына сыеша. Илләмәгәр, ахырда тәгълиматта уңышсызлыкка юлыгу бар, ул Ницшеның фәлсәфә үзәген бөтенләй аңлагач аңлашыла.
Ницше-Заратустра остазы тәгълиматта аны башкалар планлаштырганнан башкача аңлавын төшенергә тиеш, чөнки ул башка кешеләр белән сөйләшә, шуңа күрә ул тигезләүче төшенчәләрне кулланырга тиеш, алар гел "дөрес түгел" булып торалар, чөнки алар шәхесләргә шул укларга кебек мөнәсәбәттә.

Тауларда ун ел дәрвиш буларак үткәреп, хәзер кырык яшь булган Заратустра, хикмәтен кешеләргә тапшырып карый. Ул шәһәрнең базар мәйданында җыелган халыкка гайре табигый өстен кеше турында дәгъва итә, әмма тыңлаучыларының бары тик чиркануын һәм мыскыллап көлүен чыгара. Шуннан бирле Заратустра кеше җыелышларыннан читләнә һәм тугандаш җаннар эзләвенә бара.
Беренче өлеш Заратустраның иң мәшһүр чыгышларның берсе белән ачыла: өч әверелештә Ницше кеше рухы хакыйкать эзләү һәм үзеңне эзләү авыр процессы дәвамында өч асыл стадияне тасвирлый:

"Мин рухның өч әверелеш стадиясен атармын: рух дөягә әверелә, дөя арсланга һәм, ниһаять, арслан бала булып китә."

• Композитор Рихард Штраус 1896 елда булган шул ук исемле симфоник поэманы барлыкка китергән.
  
• Густав Малерның 3-енче симфониясендә (беренче башкару 1902 елда) төнге сукбай Заратустра "Я кеше!Сигезне бир" җыры кулланыла.
  
• Фредерик Делиус гигант симфоник хораль кантатаны шулай аталган "Тормыш мессасы"н (1904/05) барлыкка китергән.
  
• Хайнц Шуберт сопрано, катнаш хор, орган һәм оркестр өчен Заратустрадан дигән гимнны язган.
  
• 2017 елда словен музыка Leibach Also sprach Zaratushtra саундтрэк альбомын чыгарган, алар аны Zaratushtra театраль спектакле өчен язганнар.
  

• Also sprach Zarathustra at Nietzsche Source
• Project Gutenberg's etext of Also sprach Zarathustra (the German original)
• Project Gutenberg's etext of Thus Spake Zarathustra, translated by Thomas Common