Вакыт

Вакыйгаларны оештыру, озынлыкларын һәм араларын чагыштыру, төрле үзгәрешләрнең тизлеген билгеләү өчен кулланылучы үлчәү берәмлеген вакыт дип атыйлар. Күк йөзе буенча күк җисемнәренең хәрәкате яки сәгать кебек җиһаз-җайланмалар ярдәмендә үлчәнелә.

Вакыт
Кайда өйрәнелә	фәза-вакыт фәлсәфәсе[d], Гомуми чагыштырмалылык теориясе һәм социология времени[d]
Обозначение величины	t һәм τ
Нинди веб-биттә тасвирланган	w3.org/2006/time​(ингл.)
Вакыт Викиҗыентыкта

Бер ноктасында урын алган вакыйганың башка урындагы җирле вакытында кайчан булуын белү өчен Җир йөзе вакыт зоналарына бүленгән.

  Төп мәкалә: Классик механика

Классик физикада: вакыт - өзлексез зурлык, дөньяның сыйфатламасы, фәзадан һәм материаль җисемнәрдән аерым тора.

Классик физикада вакыт бертөрле бара, табигать күренешләре вакытка тәэсир итмиләр, шуңа күрә вакыт - абсолют дип йөртелә. Классик физикада вакыт - кире әверелүчәнле.

  Төп мәкалә: Термодинамика

Термодинамикада вакытның әверелүчәнлелеге фаразы дөресләнми. Термодинамиканың икенче кануны һәм Н-Теорема буенча энтропия арта гына, шуңа күрә вакыйгалар вакыт буенча артка кайта алмыйлар.

Больцман тигезләмәсе буенча ${\displaystyle H}$  үсә алмый. Больцман тигезләмәдә бик мөһим нәтиҗәне ача: Энтропия

${\displaystyle S\,{\overset {\mathrm {def} }{=}}-NkH,}$ 
${\displaystyle N}$  - кисәкчә саны
${\displaystyle S=k\ln W,}$  языла (дөньяның тәртипсезлегенең дәрәҗәсе даими арттыруы тасвирлый).
кайда ${\displaystyle S}$  - энтропия
${\displaystyle W}$  - микрохаләтләр саны
${\displaystyle k=1{,}3806488(13)\times 10^{-23}}$  Дж·К⁻¹ Больцман даимлеге.

Шулай итеп, Энтропия (тәртипсезелек дәрәҗәсе) кими алмый

Энтропия вакытның угын билгели.

  Төп мәкалә: Квант механикасы

Квант механикасында һәрбер зурлыклар диярлек квантлана, ләкин вакыт квантланмаган һәм тышкы параметр булып кала. Квант механикасында үлчәү әсбаплары йогынтысы сәбәпле вакыт - әверелүчәнсез. Процесслар вакыт буенча симметриясез. Квант механикасында вакытны үлчәү төгәллеге ${\displaystyle \hbar /\Delta t}$  була.

  Төп мәкалә: Релятивистик механика

Махсус чагыштырмалылык теориясе

Релятив физикада: Махсус чагыштырмалылык теориясендә, Гомуми чагыштырмалылык теориясендә вакыт һәм фәза бәйсез зурлыклар түгел, алар вакыт-фәза бердәм континуумның төрле яклары (Минковский киңлеге). Шулай итеп, вакыт - Минковский киңлегенең дүртенче координатасы булып тизлекккә, импульска, гравитациягә, гомуми очракта: импульс-энергиягә бәйле, үзгәрүчән зурлык.

Әгәр сәгатьләр хәрәкәтсез ${\displaystyle \textstyle S'}$  хисап системасында булсалар , шунда ике эзлекле вакыйгалар өчен ${\displaystyle \textstyle \Delta x'=0}$ . Шул сәгатьләр ${\displaystyle \textstyle S}$  хисап системасына чагыштырганда канун буенча ${\displaystyle \textstyle \Delta x=v\Delta t}$  баралар, шуңа күрә вакыт аралыгы:

${\displaystyle \Delta t'=\Delta t\cdot {\sqrt {1-v^{2}/c^{2}}}.}$ 

Шулай итеп хәрәкәт итүче хисап системасында вакыт әкренәя.

Әгәр сәгатьләр үзгәрүчән ${\displaystyle \mathbf {u} (t)}$  тизлеге белән хәрәкәт итсәләр, шул хәрәкәт итүче хисап системасында үлчәлә торган вакыт:

${\displaystyle t'=\int \limits _{0}^{t}{\sqrt {1-\mathbf {u} ^{2}(t)/c^{2}}}\cdot dt,}$ 

Гомуми чагыштырмалылык теориясе

Авыр җисемнәр янында - зур абсолют гравитацион потенциаллы нокталарда - вакыт йөреше әкренәя, кечерәк абсолют гравитацион потенциаллы нокталарга чагыштырганда.

Чагыштырмача вакыт үзгәреше гравитацион потенциаллар аермасына туры пропорциональ, яктылык тизлегенең квадратына кире пропорциональ:

Гравитацион кызыл күчеш ${\displaystyle z_{G}}$  :

${\displaystyle z_{G}={\frac {\lambda -\lambda _{0}}{\lambda _{0}}}={\frac {\nu _{0}-\nu }{\nu }}}$  ,

биредә:

${\displaystyle \nu }$  һәм ${\displaystyle \lambda }$  — фотон ешлыгы, дулкын озынлыгы,
${\displaystyle \nu _{0}}$  һәм ${\displaystyle \lambda _{0}}$  — лабораториядә фотон ешлыгы, дулкын озынлыгы,

Гравитацион кызыл күчеш Альберт Эйнштейн тарафыннан 1911 елда фаразланган:

${\displaystyle z_{G}={\frac {V-V_{0}}{c^{2}}}={\frac {GM}{c^{2}r}}-{\frac {GM}{c^{2}R}}}$  ,

биредә:

${\displaystyle z_{G}}$  — спектрлы сызыкларның чагыштырмача күчеше,
${\displaystyle ~V=-{\frac {GM}{c^{2}R}}}$   и  ${\displaystyle ~V_{0}=-{\frac {GM}{c^{2}r}}}$  — Гравитацион потенциаллар күзәтү ноктасында һәм нурлану ноктасында,
${\displaystyle G}$  — Ньютон Гравитацион даимие;
${\displaystyle M}$  — масса,
${\displaystyle c}$  — яктылык тизлеге,
${\displaystyle r}$  — массалар үзәгеннән нурлану ноктасына кадәр аралык,
${\displaystyle R}$  — массалар үзәгеннән күзәтү ноктасына кадәр аралык.

Яктылык өчен:

${\displaystyle z_{G}={\frac {GM}{c^{2}r}}.}$ 

• Визгин В. П. Релятивистская теория тяготения (истоки и формирование, 1900—1915). М.: Наука, 1981. — 352 c.
• Ландау, Л. Д., Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — 512 с. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7
• Паули В. Теория относительности. Изд. 2-е, испр. и доп. Перев. с нем. — М.: Наука, 1983. — 336 с.
• Спасский Б. И.. История физики. Том 2, часть 2-я. М.: Высшая школа, 1977.
• Уиттекер Э. История теории эфира и электричества. Современные теории 1900—1926. Пер с англ. Москва, Ижевск: ИКИ, 2004. 464с. ISBN 5-93972-304-7 (Глава 2)