สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ

2405 – 1 ธันวาคม พ.ศ. 2486) เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาชุ่ม ท.จ.ว. และเป็นองค์ต้นราชสกุลดิศกุล ทรงเป็นผู้ให้กำเนิดระบบการศึกษาไทยและการปกครองส่วนท้องถิ่นสมัยใหม่ พระองค์ทรงเป็นนักประวัติศาสตร์ผู้เรียนรู้ด้วยพระองค์เอง และเป็นปัญญาชนชาวไทยที่ทรงอิทธิพลที่สุดพระองค์หนึ่ง

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นเอก
ทรงฉายใน พ.ศ. 2485
เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย
ดำรงตำแหน่ง 1 เมษายน พ.ศ. 2435 – 8 สิงหาคม พ.ศ. 2458
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
ก่อนหน้า	เจ้าพระยารัตนบดินทร์ (ในฐานะสมุหนายก)
ถัดไป	เจ้าพระยาสุรสีห์วิสิษฐศักดิ์
เสนาบดีกระทรวงมุรธาธร
ดำรงตำแหน่ง 29 มิถุนายน พ.ศ. 2466 – 23 มีนาคม พ.ศ. 2468
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
ก่อนหน้า	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์
ถัดไป	ยุบกระทรวง
อภิรัฐมนตรี
ดำรงตำแหน่ง 28 พฤศจิกายน พ.ศ. 2468 – 17 กรกฎาคม พ.ศ. 2475
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว
องคมนตรี
ดำรงตำแหน่ง 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2430 – 17 กรกฎาคม พ.ศ. 2475
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว
เจ้าพนักงานใหญ่ ผู้ช่วยบัญชาการทหารบก
ดำรงตำแหน่ง เมษายน พ.ศ. 2430 – เมษายน พ.ศ. 2433
สมุหพระกลาโหม	เจ้าพระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์ เจ้าพระยาพลเทพ
ถัดไป	พระยาสุรศักดิ์มนตรี (ในฐานะเจ้ากรมทหารบก)
ประสูติ	21 มิถุนายน พ.ศ. 2405 กรุงเทพพระมหานคร ประเทศสยาม (ปัจจุบัน กรุงเทพมหานคร ประเทศไทย)
สิ้นพระชนม์	1 ธันวาคม พ.ศ. 2486 (81 ปี) วังวรดิศ​ จังหวัดพระนคร ประเทศไทย (ปัจจุบัน กรุงเทพมหานคร)
หม่อม (สะใภ้หลวง)	เฉื่อย ยมาภัย
หม่อม	10 ท่าน
พระนามเต็ม สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ อิสสริยลาภบดินทร สยามวิชิตินทรวโรปการ มโหฬารรัฐประศาสน์ ปิยมหาราชนรานุศิษย์ ไพศาลราชกฤตยการี โบราณคดีปวัติศาสตรโกศล คัมภีรพนธ์นิรุกติปฏิภาน ราชบัณฑิตวิธานนิติธรรมสมรรถ ศึกษาภิวัธปิยวาที ขันติสัตยตรีสุจริตธาดา วิมลรัตนปัญญาอาชวาศรัย พุทธาทิไตรสรณาทร พิเศษคุณาภรณ์ธรรมิกนาถบพิตร พระนามเดิม พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร
พระบุตร	37 องค์
ราชวงศ์	จักรี
ราชสกุล	ดิศกุล
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	เจ้าจอมมารดาชุ่ม
ศาสนา	เถรวาท
อาชีพ	ทหาร นักการเมือง นักประวัติศาสตร์ นักวิชาการ
ลายพระอภิไธย
การศึกษา	โรงเรียนนายร้อยทหารบก
ยศที่ได้รับการแต่งตั้ง
รับใช้	สยาม
แผนก/สังกัด	กองทัพบกสยาม กองเสือป่า
ชั้นยศ	พลเอก นายกองเอก
บังคับบัญชา	เจ้าพนักงานใหญ่ ผู้ช่วยบัญชาการทหารบก

นอกจากนี้ ยังทรงพระปรีชาสามารถในด้านการศึกษา การปกครอง การต่างประเทศ การสาธารณสุข หลักรัฐประศาสนศาสตร์เปรียบเทียบ ประวัติศาสตร์ โบราณคดี และศิลปวัฒนธรรม ทรงได้รับพระสมัญญานามเป็น "พระบิดาแห่งประวัติศาสตร์และโบราณคดีไทย" และ "พระบิดาแห่งมัคคุเทศก์ไทย" ทรงเป็นองค์ผู้อำนวยการก่อตั้งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย โรงเรียนนายร้อยตำรวจ โรงเรียนสวนกุหลาบวิทยาลัย โรงเรียนเทพศิรินทร์ โรงเรียนยุพราชวิทยาลัย เมื่อวันที่ 21 มิถุนายน พ.ศ. 2505 ที่ประชุมใหญ่ขององค์การการศึกษาวิทยาศาสตร์และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (UNESCO) ได้ประกาศถวายสดุดีให้พระองค์ทรงเป็นบุคคลสำคัญของโลกคนแรกของประเทศไทย และวันที่ 27 พฤศจิกายน พ.ศ. 2544 คณะรัฐมนตรีได้มีมติให้วันที่ 1 ธันวาคม ของทุกปี ซึ่งตรงกับวันคล้ายวันสิ้นพระชนม์ของพระองค์ เป็นวันดำรงราชานุภาพ กำหนดขึ้นเพื่อเป็นการถวายความรำลึกถึงพระกรุณาธิคุณเป็นอเนกอนันต์ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ องค์ปฐมเสนาบดีกระทรวงมหาดไทย และบุคคลสำคัญของโลกคนแรกของประเทศไทย

ประสูติ

 

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร (อ่านว่า ดิด-สะ-วอ-ระ-กุ-มาร) เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 57 ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นพระองค์เดียวที่ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาชุ่ม ท.จ.ว. ณ พระบรมมหาราชวัง เมื่อวันที่ 21 มิถุนายน พ.ศ. 2405 ชาววังออกพระนามโดยลำลองว่า "พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร หรือ เสด็จพระองค์ดิศ" พระองค์ได้รับพระราชทานพระนามจากพระบิดาในวันสมโภชเดือนและขึ้นพระอู่ โดยมีรายละเอียดว่า

"สมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกล้าเจ้าแผ่นดินสยามผู้พระบิดา ขอตั้งนามกุมารบุตรที่เกิดแต่ชุ่มเล็กเป็นมารดานั้น และซึ่งคลอดในวันเสาร์ แรม 9 ค่ำ เดือน 7 ปีจอจัตวาศกนั้น ว่าดังนี้ พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร นาคนาม ขอจงเจริญชนมายุ วรรณ สุข พล ปฏิภาณ สรรพสิริสวัสดิพิพัฒนมงคลทุกประการ สิ้นกาลนานต่อไปเทอญ"

โดยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงนำเอานามของพระยาอัพภันตริกามาตย์ (ดิศ โรจนดิศ) ซึ่งเป็นบิดาของเจ้าจอมมารดาชุ่มมาตั้งพระราชทาน เนื่องจากทรงพระราชดำริว่าท่านเป็นคนซื่อตรง

ทรงศึกษา

พระองค์ทรงเริ่มเรียนหนังสือไทยชั้นต้นจากสำนักคุณแสงและคุณปาน ราชนิกุล ในพระบรมมหาราชวัง ทรงศึกษาภาษาอังกฤษในโรงเรียนหลวง ซึ่งมีมิสเตอร์ ฟรานซิส ยอร์ช แพตเตอร์สัน เป็นพระอาจารย์

• พ.ศ. 2418 ขณะพระชันษา 13 ปี ผนวชเป็นสามเณรที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม โดยมีสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ เป็นพระอุปัชฌาย์ และประทับจำพรรษาที่วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร
• พ.ศ. 2420 ทรงสำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนนายร้อยทหารบก ได้รับพระราชทานยศเป็นนายร้อยตรีทหารมหาดเล็ก บังคับกองแตรวง ขณะพระชันษา 15 ปี

รับราชการ

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้ทรงประกอบพระกรณียกิจด้านต่าง ๆ และทรงเป็นที่ไว้วางพระราชหฤทัยในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระเชษฐา ถึงขนาดตรัสชมว่า ทรงเป็นเสมือน "เพชรประดับพระมหาพิชัยมงกุฎ"

เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคตในวันที่ 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวโปรดให้เปลี่ยนคำนำพระนามเป็นพระเจ้าบรมวงศ์เธอ และในวันต่อมาพระองค์ท่านได้เข้าถือน้ำพิพัฒน์สัตยาและรับพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ เป็นองคมนตรี ณ พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ก็ได้สนองพระเดชพระคุณตลอดมา ตราบจนทรงพระชราภาพ ไม่สามารถทำราชการหนักในตำแหน่งต่อไปอีก จึงกราบถวายบังคมลาออกจากตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยในปี พ.ศ. 2458 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทรงเป็นเสนาบดีที่ปรึกษา

สิ้นพระชนม์

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เริ่มประชวรด้วยโรคพระหทัยมาตั้งแต่เดือนธันวาคม พ.ศ. 2484 จึงเสด็จกลับมารักษาพระอาการประชวรในประเทศไทย (ก่อนหน้านั้นทรงประทับอยู่ ณ เกาะปีนังบริติช​มลายู​ ภายหลังเหตุการณ์การเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475) พระอาการทรงและทรุดเรื่อยมาจนสิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 1 ธันวาคม พ.ศ. 2486 ที่วังวรดิศ ถนนหลานหลวง ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร สิริรวมพระชันษา 81 ปี อนึ่ง สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงมีพระโอรสสืบราชสกุล คือ หม่อมเจ้าจุลดิศ ดิศกุล นายทหารม้าราชองครักษ์และองคมนตรีในรัชกาลที่ 7, พระนัดดา (หลาน) คือ หม่อมราชวงศ์สังขดิศ ดิศกุล อดีตเอกอัครราชทูต ณ ประเทศมาเลเซีย สมาพันธรัฐสวิส และนครรัฐวาติกัน, พระปนัดดา (เหลน) ผู้ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าสืบตระกูล (ต.อ.จ.) และดำรงรักษาวังวรดิศ คือ หม่อมหลวงปนัดดา ดิศกุล อดีตผู้ว่าราชการจังหวัดนครปฐม จังหวัดเชียงใหม่ รองปลัดกระทรวงมหาดไทย ปลัดสำนักนายกรัฐมนตรี รัฐมนตรีประจำสำนักนายกรัฐมนตรี ปัจจุบันดำรงตำแหน่งสมาชิกสมาชิกวุฒิสภา ซึ่งหม่อมหลวงปนัดดา ดิศกุล มีบุตรชายสืบตระกูลคนเดียว คือ นายวรดิศ ดิศกุล ณ อยุธยา ปัจจุบันเป็นนักศึกษาหลักสูตรปริญญาเอกทาง "Innovation Management" ผู้มีศักดิ์ลำดับเป็นทายาทชั้นลื่อของพระองค์ท่าน

 

• พ.ศ. 2422 ได้รับพระราชทานพระยศเป็นนายร้อยโท ผู้บังคับการทหารม้า ในกรมทหารมหาดเล็กและในปีเดียวกันนี้ได้รับพระราชทานพระยศเป็น นายร้อยเอก ราชองค์รักษ์ประจำพระองค์พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ขณะพระชันษา 17 ปี
• พ.ศ. 2423 ได้รับพระราชทานเลื่อนพระยศเป็นนายพันตรี ผู้สนองพระบรมราชโองการ ว่าการกรมทหารมหาดเล็ก
• พ.ศ. 2424 โปรดเกล้าฯ ให้ย้ายไปสังกัดกรมทหารปืนใหญ่ ซึ่งเรียกกันในสมัยนั้นว่า "กรมกองแก้วจินดา" ทรงจัดตั้งโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ
• พ.ศ. 2425 ผนวชเป็นพระภิกษุ ณ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม โดยสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ เป็นพระอุปัชฌาย์ และประทับจำพรรษาที่วัดนิเวศธรรมประวัติราชวรวิหาร จังหวัดพระนครศรีอยุธยา
• พ.ศ. 2428 โปรดเกล้าฯ ให้ย้ายไปเป็นผู้บังคับการทหารมหาดเล็ก และได้รับพระราชทานพระยศเป็นนายพันโท
• พ.ศ. 2430 โปรดเกล้าฯ ให้เป็นผู้บัญชาการทหารบก
• พ.ศ. 2430 เป็นองคมนตรี
• พ.ศ. 2431 ได้รับพระราชทานพระยศนายพลตรี
• 5 เมษายน พ.ศ. 2432 โปรดเกล้าฯ ให้ย้ายจากงานฝ่ายทหารไปปฏิบัติงานทางพลเรือน ทรงเป็นผู้กำกับการ กรมธรรมการ
• พ.ศ. 2433 โปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนขึ้นเป็นอธิบดีกรมศึกษาธิการ
• พ.ศ. 2435 - 2458 โปรดเกล้าฯ ให้ดำรงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงมหาดไทย
• พ.ศ. 2437 ดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีสภา
• 29 สิงหาคม พ.ศ. 2444 ได้รับพระราชทานพระยศนายพลโท
• พ.ศ. 2448 ตั้งการสุขาภิบาลหัวเมือง
• พ.ศ. 2458 ดำรงตำแหน่งนายกหอพระสมุดวชิรญาณสำหรับพระนคร
• พ.ศ. 2466 ดำรงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงมุรธาธร และเป็นนายพลเอก
• พ.ศ. 2468 ดำรงตำแหน่งอภิรัฐมนตรี
• พ.ศ. 2469 ดำรงตำแหน่งนายกราชบัณฑิตยสภา

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เป็นองค์ต้นราชสกุลดิศกุล มีหม่อม 11 คน ได้แก่

1. หม่อมเฉื่อย (สกุลเดิม ยมาภัย)
2. หม่อมนวม (สกุลเดิม โรจนดิศ)
3. หม่อมลำดวน (สกุลเดิม วสันตสิงห์) ธิดาหลวงอนุรักษ์ภูเบศร์ (สิงโต วสันตสิงห์)
4. หม่อมแสง (สกุลเดิม ศตะรัตน์) ธิดาพระดำรงราชานุภาพ
5. หม่อมเจิม (สกุลเดิม สนธิรัตน์) ธิดาพระยาอุไทยมนตรี (ทิม สนธิรัตน์)
6. หม่อมอบ (สกุลเดิม สุขไพบูลย์)
7. หม่อมหลวงใหญ่ (เดิม หม่อมหลวงลำดวน อิศรเสนา) ธิดาหม่อมเทวาธิราช (หม่อมราชวงศ์แดง อิศรเสนา)
8. หม่อมหยาด (สกุลเดิม กลัมพากร) ธิดาพระจำนงค์อักษร (เปลี่ยน กลัมพากร)
9. หม่อมเป๋า
10. หม่อมเยื้อน
11. หม่อมเพิ่ม (สกุลเดิม สุขไพบูลย์)

โดยมีพระโอรสและพระธิดารวมทั้งหมด 37 องค์ เป็นชาย 14 องค์ เป็นหญิง 23 องค์

พระรูป	พระนาม	หม่อมมารดา	ประสูติ	สิ้นชีพิตักษัย	คู่สมรส
	1. พันโท หม่อมเจ้าจุลดิศ (ท่านชายใหญ่) ท.จ. (องคมนตรี)	ที่ 1 ในหม่อมเฉื่อย	27 ธันวาคม พ.ศ. 2424	3 กรกฎาคม พ.ศ. 2490	หม่อมแช่ม (เปาโรหิตย์)
	2. หม่อมเจ้าอิทธิดำรง (ท่านชายกลาง)	ที่ 2 ในหม่อมเฉื่อย	18 พฤศจิกายน พ.ศ. 2428	12 เมษายน พ.ศ. 2436
	3. หม่อมเจ้าหญิงจงจิตรถนอม (ท่านหญิงใหญ่)	ที่ 1 ในหม่อมนวม	3 สิงหาคม พ.ศ. 2429	23 กันยายน พ.ศ. 2521
	4. หม่อมเจ้าหญิงพร้อมเพราพรรณ (ท่านหญิงกลาง)	ที่ 2 ในหม่อมนวม	9 ธันวาคม พ.ศ. 2431	4 กันยายน พ.ศ. 2467	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสิงหวิกรมเกรียงไกร
	5. อำมาตย์ตรี หม่อมเจ้าทรงวุฒิภาพ (ท่านชายเล็ก)	ที่ 3 ในหม่อมเฉื่อย	13 กรกฎาคม พ.ศ. 2432	11 พฤษภาคม พ.ศ. 2469	หม่อมราชวงศ์หญิงสอิ้ง (สนิทวงศ์) หม่อมราชวงศ์หญิงสุทธิสอาด (สนิทวงศ์)
	6. หม่อมเจ้าหญิง (แฝด)	ที่ 4 ในหม่อมเฉื่อย	ไม่ทราบปี	ราว 3 ชั่วโมงหลังประสูติ
	7. หม่อมเจ้าหญิง (แฝด)	ที่ 5 ในหม่อมเฉื่อย	ไม่ทราบปี	ราว 3 ชั่วโมงหลังประสูติ
	8. หม่อมเจ้ารัชลาภจิรธิษฐ (ท่านชายอี๊ด)	ที่ 6 ในหม่อมเฉื่อย	มิถุนายน พ.ศ. 2436	21 สิงหาคม พ.ศ. 2443
	9. หม่อมเจ้าหญิงสรรพสมบูรณ์ (ท่านหญิงกลัด)	ที่ 3 ในหม่อมนวม	4 ตุลาคม พ.ศ. 2436	15 มกราคม พ.ศ. 2463
	10. หม่อมเจ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)		23 พฤศจิกายน พ.ศ. 2437	ในวันประสูติ
	11. หม่อมเจ้าหญิงพูนพิศมัย (ท่านหญิงพูน)	ที่ 7 ในหม่อมเฉื่อย	17 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2438	11 สิงหาคม พ.ศ. 2533
	12. หม่อมเจ้าหญิงพิไลยเลขา (ท่านหญิงพิไลย)	ที่ 8 ในหม่อมเฉื่อย	8 สิงหาคม พ.ศ. 2440	11 ธันวาคม พ.ศ. 2528
	13. หม่อมเจ้าหญิง (แฝด)	ที่ 1 ในหม่อมลำดวน	8 มกราคม พ.ศ. 2440	22 เมษายน พ.ศ. 2455
ไฟล์:หม่อมเจ้าพัฒนายุ.JPG	14. หม่อมเจ้าหญิงพัฒนายุ หรือ หม่อมเจ้าหญิงพัฒนายุคุณวรรณ (แฝด) (ท่านหญิงเหลือ)	ที่ 2 ในหม่อมลำดวน	8 มกราคม พ.ศ. 2440	3 ธันวาคม พ.ศ. 2516
	15. หม่อมเจ้าหญิงบันลุศิริศานต์ (ท่านหญิงเภา)	ที่ 1 ในหม่อมเจิม	กันยายน พ.ศ. 2441	22 เมษายน พ.ศ. 2455
	16. หม่อมเจ้าหญิงบันดาลสวัสดี (ท่านหญิงน้อย)	ที่ 9 ในหม่อมเฉื่อย	25 กรกฎาคม พ.ศ. 2442	8 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2469	หม่อมเจ้าไตรทิพเทพสุต เทวกุล
	17. หม่อมเจ้าหญิงสิวลีวิลาศ (ท่านหญิงแดง)	ที่ 3 ในหม่อมลำดวน	11 มกราคม พ.ศ. 2443	16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2535
	18. หม่อมเจ้าหญิงมารยาตรกัญญา (ท่านหญิงแย้ม)	ที่ 1 ในหม่อมแสง	8 เมษายน พ.ศ. 2445	11 ธันวาคม พ.ศ. 2549
	19. หม่อมเจ้าดิศศานุวัติ (ท่านชายน้อย)	ที่ 10 ในหม่อมเฉื่อย	4 สิงหาคม พ.ศ. 2445	13 พฤศจิกายน พ.ศ. 2510	หม่อมเจ้าหญิงลุอิสาณ์ (จักรพันธุ์)
	20. หม่อมเจ้าหญิงอัปภัศราภา (ท่านหญิงแก้ว)	ที่ 2 ในหม่อมเจิม	4 มิถุนายน พ.ศ. 2447	18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2524	หม่อมเจ้าอนันตนรชัย เทวกุล
	21. หม่อมเจ้าหญิงทักษิณาธร (ท่านหญิงโหล)	ที่ 4 ในหม่อมลำดวน	10 สิงหาคม พ.ศ. 2446	17 เมษายน พ.ศ. 2515
	22. หม่อมเจ้าหญิงพรพิลาศ (ลาออกจากฐานันดรศักดิ์) (ท่านหญิงพร)	ที่ 2 ในหม่อมแสง	10 ธันวาคม พ.ศ. 2447	10 ธันวาคม พ.ศ. 2519	ชวน บุนนาค
ไฟล์:หม่อมเจ้านิพัทธ์พันธุดิศ.JPG	23. หม่อมเจ้านิพัทธ์พันธุ์ดิศ (ท่านชายนิพัทธ์หรือท่านชายเจ็ด)	ที่ 3 ในหม่อมเจิม	24 กรกฎาคม พ.ศ. 2448	4 เมษายน พ.ศ. 2514	หม่อมรำไพ (กันตามระ)
	24. หม่อมเจ้าพิสิษฐ์ดิศพงศ์ (ท่านชายแอ๊ว)	ที่ 5 ในหม่อมลำดวน	9 สิงหาคม พ.ศ. 2448	31 มีนาคม พ.ศ. 2509	หม่อมสวาสดิ์ (เกตุทัต)
	25. หม่อมเจ้าหญิงพวงมาศผกา	ที่ 3 ในหม่อมแสง	3 กันยายน พ.ศ. 2450	12 มิถุนายน พ.ศ. 2526
	26. หม่อมเจ้าหญิงรัชมาลินี (ท่านหญิงนิด)	ที่ 4 ในหม่อมเจิม	11 ตุลาคม พ.ศ. 2451	30 มกราคม พ.ศ. 2528	หม่อมเจ้าธัญญลักษณ์ ศุขสวัสดิ์
	27. หม่อมเจ้าหญิงสุมณีนงเยาว์ (ลาออกจากฐานันดรศักดิ์) (ท่านหญิงโสฬส)	ที่ 6 ในหม่อมลำดวน	16 มีนาคม พ.ศ. 2451	ประมาณ พ.ศ. 2546	พันเอกสุวัฒน์ วินิจฉัยกุล
	28. หม่อมเจ้าศุกรวรรณดิศ (ท่านชายขาว)	ที่ 4 ในหม่อมแสง	14 มกราคม พ.ศ. 2452	26 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2519	หม่อมลดา (อินทรกำแหง)
ไฟล์:หม่อมเจ้ากาฬวรรณดิศ.JPG	29. หม่อมเจ้ากาฬวรรณดิศ ดิศกุล (ท่านชายดำ)	หม่อมอบ	5 มีนาคม พ.ศ. 2453	25 มกราคม พ.ศ. 2527	หม่อมฉวีทิพย์ (หงสนันท์)
	30. หม่อมเจ้าวีรดิศ (ท่านชายหนู)	ที่ 1 ในหม่อมหลวงใหญ่	23 มีนาคม พ.ศ. 2454	1 ตุลาคม พ.ศ. 2489
	31. หม่อมเจ้าหญิงเราหิณาวดี (ลาออกจากฐานันดรศักดิ์) (ท่านหญิงเป้า)	ที่ 5 ในหม่อมแสง	12 พฤศจิกายน พ.ศ. 2455	1 มีนาคม พ.ศ. 2527	หม่อมหลวงฉายชื่น กำภู
	32. หม่อมเจ้าอาชวดิศ (ท่านชายใหม่)	ที่ 5 ในหม่อมเจิม	23 มีนาคม พ.ศ. 2456	4 ธันวาคม พ.ศ. 2518	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงศิริรัตนบุษบง
	33. หม่อมเจ้าหญิงกุมารีเฉลิมลักษณ์	ที่ 6 ในหม่อมเจิม	3 มกราคม พ.ศ. 2458	4 พฤศจิกายน พ.ศ. 2544	หม่อมเจ้าเพลารถ จิตรพงศ์
	34. หม่อมเจ้าหญิงกฤษณาพักตรพิมล (ท่านหญิงเพียน)	ที่ 6 ในหม่อมแสง	24 ธันวาคม พ.ศ. 2460	2 ตุลาคม พ.ศ. 2561	หม่อมเจ้าประสพสุข ศุขสวัสดิ์
	35. หม่อมเจ้าพิริยดิศ (ท่านชายนิด)	ที่ 2 ในหม่อมหลวงใหญ่	28 พฤษภาคม พ.ศ. 2464	14 สิงหาคม พ.ศ. 2543	หม่อมเจ้าหญิงภัทรลดา (ฉัตรชัย)
	36. หม่อมเจ้าสุภัทรดิศ (ท่านชายปาน)	ที่ 7 ในหม่อมเจิม	23 พฤศจิกายน พ.ศ. 2466	6 พฤศจิกายน พ.ศ. 2546	หม่อมอรพินทร์ (อินทรทูต)
	37. หม่อมเจ้ากุมารดิศ (ท่านชายหยด)	หม่อมหยาด	15 เมษายน พ.ศ. 2471	20 มิถุนายน พ.ศ. 2532	หม่อมอุบลวรรณ (เก่งธัญการ)

ธรรมเนียมพระยศของ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ
ธงประจำพระอิสริยยศ
ตราประจำพระองค์
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

• พ.ศ. 2405 พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร
• พ.ศ. 2411 พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร
• พ.ศ. 2429 พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นดำรงราชานุภาพ (ทรงศักดินา 15000)
  • เจ้ากรม-หมื่นดำรงราชานุภาพ (ศักดินา 600)
  • ปลัดกรม-หมื่นปราบบรพล (ศักดินา 400)
  • สมุห์บาญชี-หมื่นสกลคณารักษ์ (ศักดินา 300)

• พ.ศ. 2442 พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงดำรงราชานุภาพ (ทรงศักดินา 15000)
  • เจ้ากรม-หลวงดำรงราชานุภาพ (ศักดินา 600)
  • ปลัดกรม-ขุนปราบบรพล (ศักดินา 400)
  • สมุห์บาญชี-หมื่นสกลคณารักษ์ (ศักดินา 300)

• พ.ศ. 2454 พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระดำรงราชานุภาพ อิสสริยลาภบดินทร์ สยามพิชิตินทรวโรปการ มโหฬารราชกฤตยานุสร อาทรประพาสการสวัสดิ์ วรรัตนปัญญาศึกษาพิเศษ นรินทราธิเบศบรมวงศ์อดิศัย ศรีรัตนตรัยคุณธาดา อุดมเดชานุภาพบพิตร (ทรงศักดินา 15000)
  • เจ้ากรม-พระดำรงราชานุภาพ (ศักดินา 800)
  • ปลัดกรม-หลวงปราบบรพล (ศักดินา 600)
  • สมุห์บาญชี-ขุนสกลคณารักษ์ (ศักดินา 400)

• พ.ศ. 2472 สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ อิสสริยลาภบดินทร สยามวิชิตินทรวโรปการ มโหฬารรัฐประศาสน์ ปิยมหาราชนรานุศิษย์ ไพศาลราชกฤตยการี โบราณคดีปวัติศาสตรโกศล คัมภีรพนธ์นิรุกติปฏิภาน ราชบัณฑิตวิธานนิติธรรมสมรรถ ศึกษาภิวัธปิยวาที ขันติสัตยตรีสุจริตธาดา วิมลรัตนปัญญาอาชวาศรัย พุทธาทิไตรสรณาทร พิเศษคุณาภรณ์ธรรมิกนาถบพิตร (ทรงศักดินา 35000)
  • เจ้ากรม-พระยาดำรงราชานุภาพ (ศักดินา 1000)
  • ปลัดกรม-พระปราบบรพล (ศักดินา 800)
  • สมุห์บาญชี-หลวงสกลคณารักษ์ (ศักดินา 500)

พลเอก นายกองเอก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ
รับใช้	กองทัพบกสยาม กองเสือป่า
ชั้นยศ	พลเอก   นายกองเอก

พระยศทหาร

• นายพลตรี
• นายพลเอก

พระยศพลเรือน

• มหาอำมาตย์เอก
• มหาเสวกเอก
• 28 ธันวาคม 2456 – จางวางเอก

พระยศเสือป่า

• นายกองตรี
• นายกองโท
• นายกองเอก

พลเอก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ทั้งไทยและต่างประเทศ ดังนี้

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ไทย

• พ.ศ. 2429 –   เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2444 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นโบราณมงคลนพรัตนราชวราภรณ์ (น.ร.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2443 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้าวิเศษ (ป.จ.ว.) (สังวาลจุลจอมเกล้าทองคำลงยาราชาวดี)
• พ.ศ. 2454 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์รัตนวราภรณ์ (ร.ว.) (ฝ่ายหน้า)‎
• พ.ศ. 2456 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นสูงสุด มหาปรมาภรณ์ช้างเผือก (ม.ป.ช.)
• พ.ศ. 2466 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นสูงสุด มหาวชิรมงกุฎ (ม.ว.ม.)
• พ.ศ. 2454 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์วชิรมาลา (ว.ม.ล.)
• พ.ศ. 2436 –   เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการแผ่นดิน (ร.ด.ม.(ผ))
• พ.ศ. 2433 –   เหรียญดุษฎีมาลา เข็มศิลปวิทยา (ร.ด.ม.(ศ))
• พ.ศ. 2441 –   เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการในพระองค์ (ร.ด.ม.(พ))
• พ.ศ. 2436 –   เหรียญจักรมาลา (ร.จ.ม.)
• พ.ศ. 2496 –   เหรียญลูกเสือสดุดี ชั้นที่ 1
• พ.ศ. 2468 –   เหรียญศารทูลมาลา (ร.ศ.ท.)
• พ.ศ. 2447 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 ชั้นที่ 2 (ม.ป.ร.2)
• พ.ศ. 2451 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 5 ชั้นที่ 1 (จ.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2453 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 1 (ว.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2469 –   เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 7 ชั้นที่ 1 (ป.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2425 –   เหรียญสตพรรษมาลา (ส.ม.)
• พ.ศ. 2436 –   เหรียญรัชฎาภิเศกมาลา (ร.ศ.)
• พ.ศ. 2440 –   เหรียญประพาสมาลา (ร.ป.ม.)
• พ.ศ. 2441 –   เหรียญราชินี (ส.ผ.)
• พ.ศ. 2446 –   เหรียญทวีธาภิเศก (ท.ศ.)
• พ.ศ. 2450 –   เหรียญรัชมงคล (ร.ร.ม.)
• พ.ศ. 2451 –   เหรียญรัชมังคลาภิเศก รัชกาลที่ 5 (ร.ม.ศ.5)
• พ.ศ. 2454 –   เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 6 (ร.ร.ศ.6)
• พ.ศ. 2468 –   เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 7 (ร.ร.ศ.7)
• พ.ศ. 2475 –   เหรียญเฉลิมพระนคร 150 ปี (ร.ฉ.พ.)

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ต่างประเทศ

•   รัสเซีย :
  • พ.ศ. 2434 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์นักบุญอะเลคซันดร์ เนฟสกี ชั้นที่ 1
  • พ.ศ. 2434 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์นักบุญอันนา ชั้นที่ 1
•   ปรัสเซีย :
  • พ.ศ. 2434 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์นกอินทรีแดง ชั้นที่ 1
•   จักรวรรดิออตโตมัน :
  • พ.ศ. 2434 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์โอสมาเนห์ ชั้นที่ 1
•   อิตาลี :
  • พ.ศ. 2434 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์นักบุญมอริซและลาซารัส ชั้นที่ 1
  • พ.ศ. 2438 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์มงกุฎอิตาลี ชั้นที่ 1
•   กรีซ :
  • พ.ศ. 2434 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์นักบุญผู้ไถ่บาป ชั้นที่ 1
•   เดนมาร์ก :
  • พ.ศ. 2434 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์แดนเนอโบร ชั้นที่ 1
  • พ.ศ. 2473 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์ไอยรา
•   ฝรั่งเศส :
  • พ.ศ. 2435 –   เครื่องอิสริยาภรณ์ปาล์ม อาคาเดมิค ชั้นที่ 2
  • พ.ศ. 2450 –   เครื่องอิสริยาภรณ์เลฌียงดอเนอร์ ชั้นที่ 1
•   ญี่ปุ่น :
  • พ.ศ. 2452 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์อาทิตย์อุทัย ชั้นสูงสุดประดับดอกคิริ
•   เบราน์ชไวค์ :
  • พ.ศ. 2452 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์สิงโตไฮน์ริช ชั้นที่ 1
•   สวีเดน :
  • พ.ศ. 2455 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์วาซา ชั้นที่ 1
•   เบลเยียม :
  • พ.ศ. 2466 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์มงกุฎเบลเยียม ชั้นที่ 1
•   บริเตนใหญ่ :
  • พ.ศ. 2469 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์นักบุญไมเคิลและจอร์จ ชั้นที่ 1
•   เนเธอร์แลนด์ :
  • พ.ศ. 2473 –   เครื่องราชอิสริยาภรณ์สิงโตเนเธอร์แลนด์ ชั้นที่ 1

พระราชานุสาวรีย์

 

กระทรวงมหาดไทย ได้จัดสร้างพระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ในลักษณะประทับนั่ง บริเวณด้านหน้าศาลาว่าการกระทรวงมหาดไทย ถนนอัษฎางค์ แขวงวัดราชบพิตร เขตพระนคร กรุงเทพมหานคร

วันดำรงราชานุภาพ

วันดำรงราชานุภาพ ตรงกับวันที่ 1 ธันวาคม ของทุกปี ซึ่งเป็นวันคล้ายวันสิ้นพระชนม์ของพระองค์ กำหนดขึ้นเพื่อเป็นการระลึกถึงสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ สืบเนื่องจากการที่พระองค์เป็นบุคคลไทยพระองค์แรกที่ได้รับการยกย่องจากองค์การการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (UNESCO) ให้เป็นบุคคลสำคัญของโลก เมื่อปี พ.ศ. 2505 และทรงได้รับการถวายพระนามเป็น "พระบิดาแห่งประวัติศาสตร์ไทย"

สถานที่เนื่องด้วยพระนาม

• สถาบันดำรงราชานุภาพ สำนักงานปลัดกระทรวงมหาดไทย
• อาคารดำรงราชานุภาพ กระทรวงมหาดไทย
• อาคารดำรงราชานุสรณ์ กระทรวงมหาดไทย
• หอสมุดดำรงราชานุภาพ สำนักหอสมุดแห่งชาติ
• อาคารดำรงราชานุภาพ โรงเรียนสวนกุหลาบวิทยาลัย
• ห้องประชุมดำรงราชานุภาพ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร
• ศูนย์ดำรงธรรม กระทรวงมหาดไทย
• ค่ายสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี
• โรงเรียนอนุบาลดำรงราชานุสรณ์ อำเภอกันทรลักษ์ จังหวัดศรีสะเกษ
• ถนนดำรงสถิต อำเภอกันทรลักษ์ จังหวัดศรีสะเกษ
• ห้องกรมพระยาดำรงราชานุภาพ สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ

ผลงานนิพนธ์ทั้งหมดของพระองค์มีงานเขียนเป็นจำนวนมาก เช่น หนังสือเรื่องความทรงจำ ไทยรบพม่า เป็นต้น สามารถแบ่งผลงานได้เป็น

• พงศาวดาร 134 เรื่อง
• โคลงกลอน 92 เรื่อง
• ศาสนา 79 เรื่อง
• อธิบายแทรก 19 เรื่อง
• ประวัติ 160 เรื่อง
• ตำนาน 130 เรื่อง
• นิตยสารสยามสมาคม 10 เรื่อง
• ข้อวินิจฉัยการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง

เชิงอรรถ