สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี

2254 — พ.ศ. 2344) เป็นพระราชชนนีในสมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี เป็นพระสัสสุ (แม่ยาย) ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช

สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี มีพระนามเดิมว่า สั้น หรือ มาก พระมารดาชื่อถี แต่ไม่ปรากฏนามบิดา พระมารดาเป็นธิดาของแสน มีพี่สาวชื่อเมือง ซึ่งเป็นยายของเจ้าพระยาราชบุรี (เสม วงศาโรจน์) พระองค์มีพระเชษฐา 1 องค์ และพระเชษฐภคินี 2 องค์

ขณะที่ยังเป็นสามัญชนนั้นพระองค์ได้สมรสกับทอง ณ บางช้าง บุตรของพรและชี และเป็นหลานปะขาวพลาย พี่น้องร่วมบิดามารดาของแสน ทั้งสองมีโอรสธิดาด้วยกัน 10 คน ได้แก่

1. เจ้าคุณหญิงแวน
2. เจ้าคุณหญิงทองอยู่ สมรสกับขุนทอง มีธิดา คือ เจ้าจอมหงส์ ในรัชกาลที่ 1
3. เจ้าคุณชายชูโต (ต้นสกุลชูโต, แสง-ชูโต และสวัสดิ์-ชูโต)
4. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี (มีพระนามเดิมว่า นาค หรือ นาก)
5. เจ้าคุณชายแตง
6. เจ้าคุณหญิงชีโพ
7. เจ้าคุณชายพู
8. เจ้าคุณหญิงเสม
9. เจ้าคุณพระราชพันธุ์นวล สมรสกับเจ้าพระยาอรรคมหาเสนา (บุนนาค) ต้นสกุลบุนนาค
10. เจ้าคุณหญิงแก้ว ภรรยาพระแม่กลองบุรี (ศร) (ต้นสกุล ณ บางช้าง)

สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี ได้ถวายนิวาสนสถานเดิมของพระองค์อุทิศให้สร้างวัดขึ้นก่อนในขณะที่ยังมีพระชนมชีพอยู่ สันนิษฐานกันว่าพระองค์ผนวชเป็นรูปชีแล้วในขณะนั้น เดิมเรียกกันว่าวัดอัมพวา ตามชื่อคลองอัมพวา ต่อมาสมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี และบรรดาเหล่าราชินิกุลบางช้าง ได้โดยเสด็จพระราชกุศลสร้างเพิ่มเติมให้สมบูรณ์ขึ้น พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสร้างพระปรางค์ขึ้นประดิษฐานพระบรมราชสรีรังคารพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย และสร้างกุฎีใหม่ทั้งพระอาราม พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงบูรณะพระอุโบสถ สร้างเสมาขึ้นใหม่ พระราชทานนามว่า วัดอัมพวันเจติยาราม

นอกจากวัดอัมพวันเจติยารามแล้ว สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารีทรงบูรณปฏิสังขรณ์วัดโบราณอีกวัดหนึ่ง ซึ่งทรุดโทรมสิ้นสภาพแล้ว ชื่อ วัดทอง ต่อมาภายหลังพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงปฏิสังขรณ์ พระราชทานนามว่า วัดกาญจนสิงหาสน์

สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินีทรงสถาปนาวัดโบราณในคลองบางพรหม ซึ่งเดิมชื่อ วัดเงิน พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงปฏิสังขรณ์เช่นกัน พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงปฏิสังขรณ์เพิ่มเติม แล้วพระราชทานชื่อว่าวัดรัชฎาธิษฐาน เพื่อให้คล้องจองกับวัดกาญจนสิงหาสน์ ทั้งสองวัดจึงเป็นวัดเงิน-วัดทอง คู่กันของสมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารีและสมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี

เมื่อสมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารีได้สิ้นพระชนม์ในรูปชี พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชพระราชทานพระโกศไม้สิบสองหุ้มทองคำ สำหรับทรงพระศพเจ้านาย ทำให้สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี ทรงปลื้มปิติ ถึงกับเอ่ยพระโอษฐ์ด้วยความชื่นพระทัยว่า "แม่ข้าได้เป็นเจ้า"

ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวสถาปนาพระอัฐิเป็น สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี

• ไม่ปรากฏ : สั้น หรือ มาก
• สมัยรัชกาลที่ 4 : สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี (สถาปนาพระอัฐิ)