Francyjŏ (fr.
| |||||
| |||||
Motto: (fr.) Liberté, Egalité, Fraternité (Swoboda, Rōwność, Braterstwo) | |||||
Hymn: (Marsylianka) | |||||
Kōnstytucyjŏ | Kōnstytucyjŏ Francyje | ||||
Ôficjalnŏ gŏdka | francuskŏ | ||||
Stolica | Paryż | ||||
Polityczny systym | semiprezydynckŏ republika | ||||
Zorta państwa | unitarne państwo | ||||
Gowa państwa | prezydynt Emmanuel Macron | ||||
Szef rzōndu | prymier Gabriel Attal | ||||
Wiyrchnia • cołkŏ | 41. na świecie 643 801 km² metropolijŏ: 551 695 km² | ||||
Liczba ludności (2019) • całkowita • tyngość zaludniyniŏ | 21. na świecie 67 022 000 104 ôsōb/km² | ||||
PKB (2018) • cołke • na ôsobã | 2925 mld USD 44 934 USD | ||||
PKB (PSN) (2018) • cołke • na ôsobã | 2960 mld miyndzynŏr. dolarōw 45 474 miyndzynŏr. dolarōw | ||||
waluta | 1 ojro = 100 ojrocyntōw (EUR, €) | ||||
Czasowŏ strefa | UTC +1 – zima UTC +2 – lato | ||||
Kod ISO 3166 | FR | ||||
Internetowŏ dōmyna | .fr | ||||
Kod autowy | F | ||||
Kod fligerowy | F | ||||
Telefōniczny kod | +33 | ||||
Znŏleżne terytoria | Nowŏ Kaledōnijŏ, Francuskŏ Polinezyjŏ, Wallis i Futuna, Saint-Barthélemy, Saint-Martin, Saint-Pierre i Miquelon, Francuske Terytoria Połedniowe i Antarktyczne, Wyspa Clippertona | ||||
Francyjŏ je piōntŏ pojstrzōd nojbarzi rozcapiyrzōnych krejōw na świecie a jedynŏstym we rankingu sztandardōw żywobyciŏ. Je ôna jednym ze bajstlyrzōw Ojrŏpejskij Unije aji Ôrganizacyje Skuplowanych Nŏrodōw. Je tyż czōnkym Miyndzynŏrodowyj Ôrganizacyje Frankofōnije, grupy G8, Łacińskij Unije a Rady Istości ÔSN, kaj mŏ tyż prawo do weta.
Skuli srogij wielości ludzkōw, wiyrchu, ekōnōmijnygo potyncjału a nuklyjarnygo arsynału widzianŏ kej jedyn ze nojfestelnijszych krejōw świata.
Worta „Francyjŏ” przilazuje ôd germańskigo plymiynia Frankōw, ôd kerych sztat ôstoł zônaczōny.
Francyjŏ je krŏjym leżōncym z wiynksza w Zachodnij Ojropie, jednak posiadajōncym terytoria znŏleżne i departamynta zamorske na inkszych kōntynyntach. Wiyrchnia metropolitarnej czynści Francyje wynosi 551,5 tys. km², skirz czego zajmuje 48. plac na świecie pod wzglyndym srogości wiyrchnie, za to wiyrchnia społym z terytoriami znŏleżnymi i departamyntami zamorskimi 643 801 km².
Metropolitarnŏ Francyjŏ je na ziymi ôd Pojstrzōdziymnygo Morza na połedniu ku Pōłnocnymu Morzu na pōłnocy a ôd Ryna na zŏchodzie do Biskajskij Zatoki na wschodzie.
Cołkŏ dugość granic lōndowych Francyje to 2 892,4 km. Metropolitarnŏ Francyjŏ graniczy z dalij pokŏzanymi państwami:
Granice terytoriōw znŏleżnych i departamyntōw zamorskich z:
Na pōłnocach krŏju włażnawy klimat umiarkowany (ôziōmbniynte lata, dości ciepłe zimy). Jŏr to nojlepszŏ burlu na zwiydzanie Paryża, trza być jednak narychtowanym na dyszcze. Podzimym rania bywujōm radszyj zimne i niyprzijymne, ale przed połedniym sie wypogadza.
Na połedniu lata sōm suche, a tymperatura czynsto przekrŏczŏ 30°C. Sporadycznie wystympujōm herske burze i krupy. Zimy sōm ôpaterne (tymperatury na wybrzyżu Morza Strzōdziymnygo rzŏdko ślatujōm pod 10°C) i czynsto deszczowe. Jeszcze wiyncyj ôpadōw idzie sie spodziywać jŏrym.
Mocka przestrzyństw Francyje mŏ ôsobny mikroklimat. Utrapieniem połedniŏ stoł sie porywisty, ôziōmbniynty mistral. Wiater tyn wieje zaôbycz zimōm i jŏrym, przi przinoszyniu słōneczny czas i jasne, bezchmōrne niebo.
Lp. | Miasto | Populacyjŏ |
---|---|---|
1. | Paryż | 12,34 mln |
2. | Lyon | 2,21 mln |
3. | Marsylijŏ + Aix-en-Provence | 1,73 mln |
4. | Toulouse | 1,27 mln |
5. | Lille | 1,17 mln |
6. | Bordeaux | 1,16 mln |
7. | Nice | 1,00 mln |
8. | Nantes | 898 tys. |
9. | Strasbourg | 769 tys. |
10. | Rennes | 690 tys. |
Ranty dzisiejszyj Francyje je podanu na ranty antycznyj Galije, kerōm pōmiyszkiwali Gale. Niyskorzij podbiōli ja Rzimiany w I w.p.n.e. Gale s czasym wiyny gŏdkã a religijõ ôd agresorōw. We IV w.n.e germańske plymiōna, gōwnie Franki przelazły Ryn a podbiōły Galijõ.
Jako samorzōndny krej Francyjŏ zipie ôd 843 r. bez tajlōng Karolińskigo Imperyjōm na wschodniõ, pojstrzodkowõ a zŏchodniõ tajlã, kaj zõchodniŏ bōła choby dzisiej Francyjŏ.
Karolingi regirowały we Francyji do 987 r., kej swōj regirōng napoczōn Hugo Kapet, kery je fater dynastyjōw Kapetyngōw, Walezyjuszōw a Bōrbonōw. Wiyrch francuskij mōnarchije je we czasie regirōngu ôd Ludwika XIV, mianowanygo "Krōlym Klarōm". We tym czŏsie Francyjŏ fest ajnflus na ojrŏpejski kōnszt, kulturã, ekōnōmijõ a politykã. Je tyż nojbarzi zaludniōnym krejem w Ojrŏpie.
Francyjŏ bōła mōnarchijōm do 1792 r., kej sztartła Francuskŏ Rewolucyjŏ a ôstoła zônaczōnŏ I Francuskŏ Republika. We 1799 r. napoczōn regirować Napoleōn Bōnaparte, kery wiōn na siã titel I Kōnsula, a we maju 1804 r. cysŏrza. Bez wojny Francyjŏ podbiōła mockã krejōw a zicła tam reskyre, kere przilazywały ze familije ôd Bōnapartygo. Po szlusie Napoleōna we Francyje zaś wrŏcŏ mōnarchijŏ. Niyskorzij, dochodzi do mocki swalōnkōw a pōmiōnōw systyma regirōngu ôd cysŏrstwa po republikã.
We XX w. Francyjŏ napoczynŏ być corŏzki mij ważnŏ we światowyj polityce. Eli jeszcze bez I Światowŏ Wojna Francyjŏ bōła aktywny szpiler, to II Światowŏ Wojna prziniesła ino miymiyckŏ przymoc a ôkupacyjŏ aji niyskrzij kolaboracyjŏ ś nimi, zônaczōły cŏłkowity upŏdek Francyje. Miało to ajnflus tyż na francuskõ ekōnōmijõ a wielość ludziōw. IV Republika ôstoła ustanowiōnŏ po wojnie, coby we 1958 r. ôstŏć przewesklowanŏ we dzisiejszõ V Republika.
Francyjŏ je dymokracyjŏ, co je typym republiki. Grōndym prŏw we Francyji je Kōnstytucyjŏ ze 1958 r., keryj we piyrszym artiklu je szrajbniynte, co "Francyjŏ je niypodzielnŏ, laickŏ, dymokratycznŏ a socjalnŏ Republika". Ôd 2003 r. tyn artikel gŏdŏ dalij, co "ônyj ôrganizacyjŏ je zdecyntralizowanŏ".
Ustŏwodŏwczy regirōng je we gracach Parlamyntu, kery dzieli sie na dwie izby: niższŏ – Nŏrodowe Zgrōmadzyniy a wyższŏ – Synat. Francyjŏ je republika symiprezydynckŏ. Prezydyntym je terŏzki François Hollande a prymiyrzym Manuel Valls.
Francyjŏ, jeji tajla metropolitarnŏ tajluje sie terŏźnie na 13 regiōnōw, 96 departamyntōw jak tyż kol. 36 300 gmin. Pōnadto wyrōżniŏ sie departamynta i terytoria zamorske jak tyż zamorske zbiorowości terytorialne.
Podzioł europejskij czynści Francyje ôbowiōnzujōncy ôd 1 stycznia 2016:
|
|
|
2007 | |
Wielość miyszkańcōw | 63 713 926 |
Ludność podle wieku | |
0 – 14 lŏt | 18,6% |
15 – 64 lŏt | 65,2% |
ponad 64 lŏta | 16,2% |
Wiek (mediana) | |
W cołkij populacyji | 39 lŏt |
Chopōw | 37,5 lŏt |
Kobiyt | 40,4 lŏt |
Przirost istny | 0,436% |
Spōłczynnik narodzyń | 12,91 narodzyń/1000 miyszkańcōw |
Spōłczynnik zgōnōw | 8,55 zgōnōw/1000 miyszkańcōw |
Spōłczynnik migracyje | 1,52 migrantōw/1000 miyszkańcōw |
Ludność podle płci | |
przi narodzyniu | 1,05 chopōw/kobiyt |
poniżyj 15 lŏt | 1,05 chopōw/kobiyt |
15 – 64 lŏt | 1 chopōw/kobiyt |
powyżyj 64 lŏt | 0,69 chopōw/kobiyt |
Umieralność noworodkōw | |
W cołkij populacyji | 3,41 śmiertelnych/1000 żywych |
płci mynskij | 3,76 śmiertelnych/1000 żywych |
płci żyńskij | 3,04 śmiertelnych/1000 żywych |
Ôczekowanŏ dugość życiŏ | |
W cołkij populacyji | 80,59 lŏt |
Chopōw | 77,35 lŏt |
Kobiyt | 84 lŏt |
Rozrodczość | 2,01(2010) narodzyń/kobiytã |
Spōłczynnik majoryntnych z HIV/AIDS | 0,4% (2007) |
Liczba ôsōb z HIV/AIDS | 120 000 |
Liczba umartych na HIV/AIDS | 34 873 (grudziyń 2006) |
Grupa etnicznŏ | Gŏdka | Wielość w tys. | Procynt ludności |
---|---|---|---|
Francuzi | francuskŏ | 45 979 | 70,88% |
Alpine Provencal | francuskŏ | 2947 | 4,54% |
Langwedocjanie | francuskŏ | 2559 | 3,94% |
Alzatczycy | miymieckŏ | 1607 | 2,48% |
Owernijczycy | francuskŏ | 1417 | 2,18% |
Kabylowie | kabylskŏ | 712 | 1,1% |
Niemcy | miymieckŏ | 647 | 1,0% |
Portugalczycy | portugalskŏ | 516 | 0,8% |
Arabery (Algeryjŏ) | arabskŏ | 476 | 0,73% |
Ormianie | armyńskŏ | 474 | 0,73% |
Francuske Żydy | francuskŏ | 462 | 0,71% |
Gaskończycy | oksytańskŏ | 453 | 0,7% |
Arabery (Maroko) | arabskŏ | 442 | 0,68% |
Wietnamczycy | wietnamskŏ | 324 | 0,5% |
Hindusi | hindi | 274 | 0,42% |
Arabery (Syryjŏ) | Dialekty syryjsko-palestyńske arabskij gŏdki | 259 | 0,4% |
Bretończycy | bretōńskŏ | 234 | 0,36% |
Turcy | tureckŏ | 221 | 0,34% |
Shawija (Berbery) | shawija | 194 | 0,3% |
Włosi | italijańskŏ | 177 | 0,27% |
Francuscy Romowie | francuskŏ | 168 | 0,26% |
Amtowōm gŏdkōm we Francyji je francuskŏ, posuguje sie niōm srogŏ wiynkszość miyszkańcōw tego krŏju, jednak poza nim je mocka regiōnalnych gŏdek:
Państwa Ojropy | |||
Albańijo • Andora • Austrijo • Belgijo • Bjołoruś • Bośńa a Hercegowina • Bułgaryjo • Chorwacyjo • Czesko Republika • Czorno Gůra • Dańijo • Estůńijo • Finlandyjo • Francyjo • Grecyjo • Irlandyjo • Islandyjo • Italijo • Liechtenstein • Litwa • Luksymburg • Łotwa • Madźary • Malta • Mjymcy • Mołdawijo • Můnako • Norwygijo • Ńiderlandy • Polsko • Portugalijo • Půłnocno Macedůńijo • Rusyjo • Růmůńijo • San Marino • Słowacyjo • Słowyńijo • Syrbijo • Szpańijo • Szwecyjo • Szwajcaryjo • Turcyjo • Ukrajina • Watykůn • Wjelgo Brytańijo |
This article uses material from the Wikipedia Ślůnski article Francyjŏ, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Tekst udostympniany na licyncyji CC BY-SA 4.0, jeźli niy było podano inakszyj. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Ślůnski (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.