Lafrans, an pli lonng dipi 1875 répiblik fransé-a, sa roun Léta transkontinantal souvren, don téritwè métropoliten-an sa sitchwé atè Léròp di Lwès-a.
Répiblik fransé République française (fr) | |
---|---|
Sa dannyé gen frontchè térès-ya ké Bèljik, Ligsanbou, Lanlmangn, Laswis, Litali, Lèspangn ké prensipalté-a di Landò é di Monnako, é ka dispozé di enpòrtan fasad maritim-yan annan Latlantik, Lanmanch, lanmè di Nò ké Lanméditérannen. So téritwè iltramaren ka étann sokò annan loséyan Endjen, Latlantik ké Pasifik ensi ki asou kontinan sidanmériken-yan, é ganyen frontchèr térès-ya ké Brézil-a, Sourinanm-an ké Rwéyonm di Péyba-ya.
Frwi di roun listwè politik lonng ké mouvmanté, Lafrans sa roun répiblik konstitisyonnèl initèr ki gen roun réjim simiprézidansyèl. Déviz-a di répiblik-a sa dipi 1875 « Libèrté, Égalité, Fratèrnité » ké so drapo sa konstitchwé di trwè koulò nasyonnal-ya (blé, blan, rouj) ki dispozé an trwè bann vèrtikal ké larjò égal. So limn nasyonnal sa Marséyèz (La Marseillaise an fransé), chanté patriyotik ki érité di Révolisyon fransé-a. So prensip sa : « gouvèlman di pèp, pa pèp é pou pèp-a ». Li gen pou kapital Pari é kou lanng ofisyèl fransé-a dipi 1539, ki pran laplas di laten. So lanmonnen sa léro dipi 2002 annan majò pati-a di péy ké fran pasifik-a annan so téritwè-ya di loséyan Pasifik.
Pati éropéyen-an di Lafrans sa aplé Lafrans métropoliten-an é sa sitchwé bò lèstrenmité ògsidantal di Léròp. Li sa bòdé pa lanmè di Nò bò nò, Lanmanch bò nòlwès, loséyan Atlantik bò lwès-a épi lanmè Lanméditérannen bò sidès. Li sa frontalyé di Bèljik-a ké Ligsanbou nò nòlès, Lanlmangn épi Laswis bò lès-a ; di Litali ké Monnanko bò sidwès épo di Lèspangn ké Landò bò sidwès.
Frontchèr-ya bò sid épi bò lès-a di péy sa établi annan dé masif montangné, Pirennen-yan, Lézalp-ya ké Joura, frontchèr-a nòlès pa ka apiyé sokò asou pyès zéléman natirèl.
Lafrans métropoliten-an ka konprann plizyò zilé, notanman Kòrsika ké zilé kotché. Li sa konprann ant latitid-ya 42°19'46" N ké 51°5'47" N, ensi ki lonjitid-ya 4°46' O ké 8°14'42" E. So pati kontinantal ka étann sokò asou anviron 1 000 km di nò bò sid é di lès an lwès.
Lafrans-a sa égalman konpozé di patché téritwè ki sitchwé an dèrò di kontinan éropéyen, kouranman aplé Lafrans di lout lanmè, ki ka pèrmèt li di fika prézan annan tout loséyan di monn sof loséyan Argtik.
Sa téritwè-ya ganyen èstati-ya ki varyé annan ladministrasyon téritoryal-a di Lafrans é sa sitchwé :
Lafrans-a ka posédé frontchèr térès ké Brézil-a épi Sourinanm-an atè Lagwiyann, ensi ké Péy Ba vya pati fransé-a di Sen Marten.
Londjò-a di litoral di Lafrans métropoliten-an sa di 5 853 km é di 15 945 km, Lout lanmè enkli.
Lafrans métropoliten atchwèl-a ka tchipé pli gran pati di ansyen Lagol sèltik-a, ki konkéri pa Jules César bò Ié syèk anv. J.-K., mé li ka tiré so non dé Fran, roun pèp jèrmannik ki ka enstalé sokò òbò di Ve syèk. Lafrans-a sa roun Léta ké linifikasyon ki ansyen, é té roun di pronmyé péy-ya di lépòk modèrn ki tanté roun lèspéryans démokratik.
Prézans-a di moun asou téritwè-a di Lafrans atchwèl-a ka roumonté bò Paléyotik enféryò ; tras-ya pli ansyen-yan di lavi moun ka daté di i té gen anviron 1 800 000 lannen. Wonm-an sa alò konfronté ké roun klima rèd é varyab, ki marké pa plizyò lè glasyèr-a ki ka modifyé so kad di lavi. Lafrans-a ka konté roun nonm enpòrtan di gròt ki òrnen di Paléyolitik sipéryò, don dé di pi sélèb-ya sa Gròt di Lasko (Dòrdògn, -18 000 anviron) ké Gròt Chauvet (Pon di Lark, -36 000 anviron).
Konvèrsyon-an bò kristchannism di chèf fran Klovis, batizé atè Rens 24 désanm 496-a pa lévèk Sen Rémi, ka fè di li alyé-a di Légliz-a é ka pèrmèt li di konkéri ésansyèl-a di Lagol-a annan tòrnan dé Ve ké VIe syèk. Fizyon-an di léritaj galoronmen-yan, di zapò jèrmannik-ya é di kristchannism sa lonng é difisil, Fran-yan ka konstitchwé orijinèlman roun sosyété géryé ké lalwè ki tré élwangnen di drwè ronmen ké prensip krétchen.
Òbò di 1494, souvren fransé ka mennen di miltip lagèr atè Litali épi kont lanprò-a Charles Quint. Néyanmwen, règn-yan di François Ié (1515-1547) é di so tiboug Henri II (1547-1559) sa sirtou marké pa roun ranfòrsman di pouvwè rwèyèl, ki ka sasé divini absoli, é pa roun Rounésans litérèr é artistik fòrtman enfliyansé pa Litali.
An 1539, lòrdonnans di Villers-Cotterêts ka fè di fransé lanng administrativ-a ké jidisyèr di Rwéyonm. Toutfwè, linité-a di Lafrans-a otour di pésonn-an di lirwè sa bouskilé annan dézyenm lanmotché-a di XVIe syèk pa problenm rélijyé-a : ant 1562 ké 1598, lwit lagèr di rélijyon ka sigsédé yékò ant katolik ké kalvannis. Sa kriz rélijyé ka doublé sokò di roun kriz ékonnonmik é sirtou politik. An 1598, lirwè Henri IV (1589-1610) ka mété finisman bay laj di rélijyon-an pa lédit di Nant ki ka bay roun libèrté di kilt parsyèl bay protéstan.
Louis XIII (1610-1643) ké so minis Richelieu ké Mazarin divèt fè fas bay lopozisyon-an di nòb ki lé roupran yé ansyen pouvwè. Bò lanmenm lépòk, Lafrans-a ka gangnen plizyò lagèr (don Lagèr di Trant Lannen) é ka koumansé bay fòrm roun pronmyé lanpir kolonnyal, prensipalman atè Nouvèl Lafrans, atè Lézanti épi asou larout di Lenn-yan.
Délégé-ya ki voyé bay Léta jénéral ki ka louvri sokò 5 mè 1789, ka pasé rapidman pouvwè-ya ki sa atribiyé bay yé é ka érijé sokò an roun Lasanblé nasyonnal ki konstitchwan. Lirwè-a pa pouvé alò anpéché lasanblé konstitchwan di désidé labolisyon-an dé privilèj annan lannwit-a di 4 out épi di adòpté 26 out-a Déklarasyon di drwè wonm-an é di sitwéyen. Déviz-a Libèrté, Égalité, Fratèrnité ka aparèt annan déba piblik-a, an partikilyé an 1790 annan roun diskou di Maximilien Robespierre asou lòrgannizasyon di gard nasyonnal-a. Apré roun lésè di monnarchi konstitisyonnèl, Répiblik-a ka wè jou 22 sèptanm 1792, é Louis XVI, kondannen pou trayzon, sa giyotinen pa jijman di Konvansyon nasyonnal-a 21 janvyé 1793-a.
Lafrans-a sa roun sant di dévlopman kiltirèl ògsidantal dipi dé syèk. Rounlo artis fransé ka figiré parmi pli rounonmen-yan di yé tan, ké Lafrans-a sa roukonnèt annan monn antché-a pou so rich tradisyon kiltirèl.
Asou 845 byen kiltirèl-ya ki klasé annan patrimwenn mondjal pa UNESCO-a an jwiyé 2018, 39 sa fransé, sa ki ka fè di Lafrans, ké Lanlmangn, katriyenm péy-a di monn an nonm di sit kiltirèl ki klasé annan patrimwenn mondjal.
Lafrans-a ka posédé roun patrimwenn architègtiral rich, témwen di roun lonng listwè é di kontré-a di diféran tré sivilizasyonnèl.
Tchwizin fransé-a ka jwi di roun tré gran rounonmen, notanman grémési so prodigsyon agrikòl di kalité : soso diven (chanpangn, diven di Bòrdo, di Bourgògn oben di Lalzas etc.) ké fronmaj (roquefort, kanmanbè etc.) épi grémési rot gastronnonmi-a ki ka pratiké dipi XVIIIe syèk.
Lafrans-a gen pou kod :
Léròp | |
---|---|
Lanlmangn • Otrich • Bèljik • Dannmark • Lèspangn • Estoni • Fenlann • Lafrans • Grès • Ongri • Itali • Létoni • Litchwani • Malt • Liksanbour • Péyi-Ba • Pològn • Potidjal • Slovaki • Slovéni • Swèd • Répiblik tchèk • Islann • Liechtenstein • Rwéyonm-Ini • Norvèj • Swis • Monako • Sen-Maren • Vatikan |
This article uses material from the Wikipedia Kriyòl Gwiyannen article Lafrans, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Le contenu est disponible sous licence CC BY-SA 4.0 sauf mention contraire. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Kriyòl Gwiyannen (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.