Ахсынньы 5: күнэ-дьыла

Сыл бүтүө 26 күн баар.

• Саха Өрөспүүбүлүкэтэ  Саха Өрөспүүбүлүкэтэ — Оҕо хамсааһынын күнэ.
• ХНТ  ХНТ — Аан дойдуга Волонтер күнэ. Бу күн бэйэлэрин баҕаларынан кыһалҕалаах дьоҥҥо көмөлөһөр биирдиилээн дьон уонна тэрилтэлэр бэйэлэрин үлэлэрин туһунан кэпсииллэр, үөрүүлээх быһыыга-майгыга туох эрэ түмүк оҥостоллор. Күн быйылгы тиэмэтэ: «Волонтердар кэккэлэригэр киириҥ!»
• Аан дойдутааҕы буор (почва) күнэ
• Австрия  Австрия — Крампус түүнэ (Krampusnacht). Крампус диэн түүлээх абааһы. Бу күн абааһы буолан кубулуммут киһи тэрилтэлэри, киэһэ уонна түүн дьиэлэри кэрийэр, ардыгар Сибэтиэй Клаустуун сылдьар (киниэхэ анаммыт күн сарсыныгар бэлиэтэнэр)
• Арассыыйа  Арассыыйа — Арассыыйа байыаннай килбиэнин күнэ — 1941 сыллаахха Москуба иһин кыргыһыыга утары кимэн киирии саҕаланыыта.\
• Гаити  Гаити, Доминика Өрөспүүбүлүкэтэ  Доминика Өрөспүүбүлүкэтэ — Арыйыы күнэ
• Нидерланд  Нидерланд — Клозум (Схирмонниког арыыга бэлиэтэнэр). Киэһэ дьон мааска кэтэн баран дьиэлэри кэрийэллэр (олору клозумнар дииллэр), олохтоохтор ким буоларын таайыахтаахтар, түүн үөһүгэр мааска устуута, көр-нар саҕаланар
• Украина  Украина — Статистика үлэһиттэрин күнэ
• Таиланд  Таиланд  — Пхумипон Адульядет ыраахтааҕы кэриэстэбилин күнэ
• Суринам  Суринам — Оҕо көмүскэлин күнэ

• Б.э.и. 63 — Цицерон Катилинаны утары тиһэх төрдүс тылын эппит. Консул Марк Туллий Цицерон былааһы былдьаһан сенатор Луций Сергий Катилинаны буруйдуур тыл этиилэрэ бэлиитикэ охсуһуутун классикатын быһыытынан биллэллэр, судаарыстыбаҕа куттал суоһаабатын өрө тутуу дуу, киһи көҥүлүн өрө тутуу дуу — хайата киһи-аймахха ордук суолталааҕын туһунан устуоруйаҕа биллэр бастакы мөккүөрдэртэн биирдэстэрэ.
• 633 — Толедо куоракка Испания сыаркабын Төрдүс собуора буолбут. Вестготтар хоруолларын Сисенанд көҕүлээһининэн Испания эпиискэптэрэ бары мустубуттар уонна түмүк быһаарыыларыгар "Сыаркап көҥүл, кимтэн да тутулуга суох, ол эрээри хоруолга бэриниилээх" диэн санааны бигэргэппиттэр, Рим паапатын отой да ахтыбатахтар.
• 1496 — Португалия хоруола Мануэль I дьэбириэй «еретиктары» дойдуттан үүрэр туһунан ыйаах таһаарбыт.
• 1560 — Карл IX Франция хоруола буолбут.
• 1408 — Алтан Ордуу баһылыга Эдигу (Эдигэй, Үөдүгэй) эмиир сэриитэ Москубаҕа тиийбит. Бу киһи 1399 сыллаахха Тохмамыш уонна Литва тойоно Витовт холбоһуктаах сэриилэрин урусхаллаан Джучи улууһун баһылыга буолбута, Киевы ылбыта. 1408 сыллаахха элбэх сыл түһээн төлөөбөккө олорбут элбэх нуучча куоратын ылбыта, Москуба тулатын уоттабыта, ол эрээри куораты ылбакка төннүбүтэ. Икки сылынан былаастан туоратыллыбыта, 1419 сыллаахха Тохтамыш уолун илиититтэн өлбүтэ. Сыдьааннара Ногай Ордуутун баһылаан олорбуттара, онтон икки үйэ буолан баран Москуба ыраахтааҕытыгар көһөн кинээс титуллаах Урусовтар уонна Юсуповтар буолбуттара.
• 1492 — Христофор Колумб Гаити арыыга тиийбит.
• 1766 — Лондоҥҥа искусство оҥоһуктарын атыылыыр аатырбыт "Кристис" аукцион аһыллыбыт. Аукционист Джеймс Кристи бастакы атыытын ыыппыт.
• 1812 — Наполеон Парижка переворот буолаары гыммытын истэн, Арассыыйаҕа кыайтарбыт аармыйатын быраҕан дойдутугар айаннаабыт.
• 1848 — АХШ бэрэсидьиэнэ Джеймс К. Полк Конгресска туран Калифорнияҕа элбэх кыһыл көмүс көстүбүтүн бигэргэппит. Онтон сылтаан 1849 сыллааҕы Калифорния көмүс түрүлгэнэ саҕаламмыт.
• 1925 — Эйзенштейн «Броненосец Потёмкин» киинэтэ аан бастаан көрдөрүллүбүт.
• 1929 — Таджик ССР төрүттэммит.
• 1931 — Москубаҕа Киристиэс Өрүһүйээччи таҥара дьиэтэ (Храм Христа Спасителя) тоҕо тэптэриллибит.
• 1933 — Саха АССР Совнаркома «Дьокуускайга уу ситимин тутарга» диэн быһаарыы ылбыт.
• 1933 — АХШ-ка 14 сыллаах дойду үрдүнэн арыгы бобуута көтүрүллүбүт. Ол эрээри элбэх штат, резервация, уокурук уонна куорат арыгыны хааччахтааһыны хаалларбыттара.
• 1936 — Сэбиэскэй Сойууска Сталин конституцията диэн ааттаммыт төрүт сокуона ылыныллыбыт. Бу күн Коми автономнай уобалаһа автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун, оттон Кыргыстаан союзнай өрөспүүбүлүкэ статуһун ылбыттар.
• 1941 — Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Москуба иһин кыргыһыыга Кыһыл Аармыйа ньиэмэстэри утары кимэн киириини саҕалаабыт.
  • ССРС-тыын сэриилэһэртэн батымматахтарын иһин Британия Финляндияҕа, Венгрияҕа уонна Румынияҕа сэриини биллэрбит.
• 1957 — СССР-ка «Ленин» диэн ааттаах аан дойдуга бастакы атомнай ледокол үлэҕэ киирбит.
• 1965 — Москубаҕа Пушкин болуоссатыгар кэлин Гласность миитинэ диэн ааттаммыт тэрээһин буолбут — сэбиэскэй диссиденнэр бастакы аһаҕас тэрээһиннэрэ. Кинилэр соторутааҕыта хаайыллыбыт Андрей Синявскай уонна Юлий Даниэль сууттара аһаҕас буоларын модьуйбуттар, "Сэбиэскэй конституцияны ытыктааҥ!" диэн былакаат туппуттар (бу күн ССРС-ка Конституция күнэ бэлиэтэнэр этэ). 200-чэ киһи кыттыбыт. Аҕыйах мүнүүтэ буолан баран КГБ миитини ыспыт, уонча киһини туппуттар, ол эрээри хаайбатахтар, кэпсэтэн баран ыыталаабыттар.
• 1983 — Аргентинаҕа байыаннайдары былаастан туораппыттар.
• 1991 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Оҕо уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһа тэриллибит.
• 1991 — Леонид Кравчук Украина бастакы бэрэсидьиэнинэн талыллыбыт.
• 2017 — Аан дойдутааҕы Олимпиада кэмитиэтэ (МОК) допины туттууттан сылтаан Арассыыйа 2018 сылга буолуохтаах Олимпиадаҕа кыттыа суохтааҕын туһунан быһаарыы таһаарбыт.
• 2020 — дьоппуон «Хаябуса-2» зонда Сиргэ Рюгу астероидтан таас аҕалбыт.

• 1867 — Юзеф Пилсудскай — Польша судаарыстыбаннай уонна политическэй диэйэтэлэ, сөргүтүтүллүбүт Польша бастакы баһылыга, Польша аармыйатын төрүттээччи.
• 1891 — Екатерина Иванова — олоҥхоһут.
• 1923 — Николай Копырин — филология билимин хандьыдаата, литературовед, кириитик. Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа.
• 1927 — Сэмэн Руфов — суруйааччы, саха норуодунай бэйиэтэ, тылбаасчыт, ССРС суруйааччыларын түмсүүтүн чилиэнэ.
• 1927 — Василий Босиков — 1993—2008 сылларга Музыка үрдүкү оскуолатын ректора, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ, Уус-Алдан улууһун уонна Дүпсүн нэһилиэгин ытык киһитэ. 2012 сыллаахха Василий Босиков аата Музыка үрдүкү оскуолатыгар иҥэриллибитэ.
• 1930 — Иван Серебряков — экскаваторщик, Социалистыы Үлэ Дьоруойа (1966), Мирнэй куоратын Ытык олохтооҕо (1964).
• 1937 — Василий Алексеев — 1994—2006 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин айылҕатын харыстабылын миниистирэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ.
• 1947 — Григорий Томскай — профессор, дипломат, суруйааччы, "Сонор" оонньуу ааптара.
• 1947 — Наталья Христофорова — саха балерината.

• 1985 — Михаил Лорин — Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа (1944). Сэрии иннинэ Саха Сиригэр аэрофотосъемка инженеринэн үлэлээбитэ.
• 2013 — Нельсон Мандела — апартеиды (хара уонна үрүҥ тириилээхтэри араарар бэлиитикэ) утаран 27 сыл хаайыыга сыппыт киһи, ЮАР бэрэсидьиэнэ буолбута.