नागपुरमण्डलम्

नागपुरमण्डलस्य विस्तारः ९,८९२ चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि भण्डारामण्डलं, पश्चिमदिशि अमरावतीमण्डलम्, उत्तरदिशि मध्यप्रदेशराज्यं, दक्षिणदिशि वर्धामण्डलम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले १,२०५ मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्य मण्डलस्य मुख्यनदी वैनगङ्गा अस्ति । मण्डलेऽस्मिन् नैसर्गिकाः, मानवनिर्मिताः च बहवः तडागाः सन्ति । मण्डलेऽस्मिन् सामान्यतः उष्णं, शुष्कं च वातावरणं विद्यते ।

अस्मिन् परिसरे पाषाणयुगात् मानवानां निवासः अस्ति इति पुरातत्त्वीय-उत्खननेभ्यः ज्ञायते । मण्डलेऽस्मिन् राष्ट्रकूट-वाकाटक-चालुक्य(बादामि)-यादव-मुघल-मराठाराजानाम् आधिपत्यमासीत् । मण्डलमिदं कन्हाननद्याः उपनदी नाग इत्यस्याः तटे अस्ति अतः 'नागपुर' इति नाम । मराठासाम्राज्यानन्तरम् अयं परिसरः आङ्ग्लाधिपत्ये गतः । १९४७ तमे वर्षे 'सेन्ट्रल प्रोव्हिन्स् एण्ड बेरार' इति नाम्ना अयं परिसरः भारतदेशस्य मध्यप्रदेशराज्ये समाविष्टः । अनन्तरं यदा १९५६ तमे वर्षे भाषाधारेण राज्यनिर्मितिः जाता तदा मण्डलत्वेन अयं परिसरः महाराष्ट्रराज्ये समाविष्टः जातः । नागपुरपरिसरस्य इतिहासः वर्धामण्डले उपलब्धात् दशमे शतके लिखितात् ताम्रपत्रात् ज्ञातुं शक्यते । १ जानेवारी १८७७ दिनाङ्के भारतदेशस्य प्रथमः वस्त्रोद्यमः-'सेण्ट्रल इण्डिया स्पिनिङ्ग एण्ड विविङ्ग कं.लि.' नाम्ना टाटा-समूहेन अत्रैव स्थापितः । १९५६ तमे वर्षे बाबासाहेब आम्बेडकर महोदयः स्वस्य अनुयायिभिः सह बौद्धधर्मं प्रविष्टवान् । अयम् ऐतिहासिकप्रसङ्गोऽपि अत्रस्थः, तदर्थं 'दीक्षाभूमिः' इति स्मारकम् अपि स्थापितम् ।

नागपुरमण्डलस्य जनसङ्ख्या(२०११) ४६,५३,५७० अस्ति । अस्मिन् २३,५८,९७५ पुरुषाः, २२,६८,५९५ महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते क्षेत्रे ४७० जनाः निवसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् ४७० जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः १४.४०% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः १०००-९५१ अस्ति । अत्र साक्षरता ८८.३९% अस्ति ।

यवनालः(ज्वारी), गोधूमः, कार्पासः, कलायः, चणकः, 'जवस', नारङ्गफलम् इत्यादीनि नागपुरमण्डलस्य प्रमुखसस्योत्पादनानि सन्ति । नारङ्गफलानि आभारतं तु प्रसिद्धानि सन्ति एव, विदेशविक्रयणमपि भवति । वस्त्रोद्यमाः, तमाखुनालि-उत्पादनोद्यमाः, खाद्यतैलनिर्माणोद्यमाः, कर्गजोद्यमाः च प्रचलन्ति अत्र । मण्डलेऽस्मिन् जल-विद्युत्-इतरसंसाधनानां प्राचुर्यात् उद्यमानां विकासः जायमानः अस्ति ।

अस्मिन् मण्डले चतुर्दश-उपमण्डलानि सन्ति । तानि-

• नागपुर
• नागपुर ग्रामीण
• सावनेर
• कळमेश्वर
• नरखेड
• काटोल
• पारशिवनी
• रामटेक
• हिङ्गणा
• मौदा
• कामठी
• उमरेड
• भिवापुर
• कुही

मण्डलेऽस्मिन् मराठीभाषा तथा मराठीभाषाप्रकारः 'वर्हाडी', हिन्दी इत्येताः मुख्यभाषाः प्रचलन्ति । भारतदेशे द्वितीयं हरितं, स्वच्छं च मण्डलमिदम् । दीपावलिः, होलिका(होळी), 'दसरा', गणेशोत्सवः, नवरात्र्युत्सवः इत्यादयः अत्रस्थजनानां प्रमुखोत्सवाः सन्ति । सिद्धरामेश्वरमन्दिरस्य यात्रा भवति, जनाः सोत्साहेन भागं वहन्ति । सार्वजनिकोत्सवेषु 'मानवी वाघ'-व्याघ्ररूपं धारयन्तः जनाः सहभागिनः भवन्ति । महाराष्ट्रशासनपक्षतः कालिदास-उत्सवः प्रतिवर्षं प्रचलति ।
विदर्भ इति महाराष्ट्रविभागे निवसतां जनानां 'मारबत' इति विशिष्टोत्सवः । आङ्ग्लप्रशासनसमये बाङ्काबाई नामिका महिला आसीत्, सा आङ्ग्लप्रशासकैः सह योगम् अकुर्वत् । अस्य प्रसङ्गस्य निषेधं सामान्यजनाः 'मारबत-बडग्या' इत्येतायां यात्रायां दर्शयन्ति । इदानीं दुष्टप्रवृत्तिनिवारणार्थम् इयं यात्रा भवति । बाङ्काबाई, तस्याः पतिः बडगा तथा दुष्टप्रवृत्तीनां ‌मूर्तीः कृत्वा शोभायात्रा भवति अनन्तरं तेषां मूर्तीनां दहनं जनाः कुर्वन्ति ।

मण्डलेऽस्मिन् बहूनि प्रसिद्धानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति -

१ ऐतिहासिकस्थलानि -

• नागनद्याः तीरे कुही/खोपडी इत्यस्मिन्स्थलस्य उत्खनने महापाषाणयुगसम्बद्धअवशेषाः प्राप्ताः । ३००० वर्षेभ्यः प्राक् या संस्कृतिः आसीत् तस्याः विषये बहुमहत्वपूर्णा प्रज्ञप्तिः प्राप्यते । तस्याः प्रज्ञप्ते विदर्भसंस्कृत्याः इतरसंस्कृतिभिः सह विद्यमानाः सम्बन्द्धान् ज्ञातुं शक्नुमः । अतः महत्त्वपूर्णस्थलमिदम् ।
• कस्तूरचन्द-पार्क
• नगरधन-कोटः
• सीताबर्डी-कोटः
• भारतदेशस्य मध्यबिन्दुः (Zero mile indicator)
• दीक्षाभूमिः

२ निसर्गरम्यस्थलानि -

• सक्करदरा इत्यत्र 'लेक गार्डन'
• गान्धि-सागर-तडागः
• सातपुडा-सस्योद्यानम्
• खेकरा तडागः
• 'सेमिनरी हिल' उपशैलः
• फुटाळा तडागः
• अम्बाझरी तडागः

३ इतर-वीक्षणीयस्थलानि -

• 'जपानी' पाटलपुष्पोद्यानम्
• अन्ताराष्ट्रियं क्रीडाङ्गणम्
• महाराज-उद्यानं तथा प्राणिसङ्ग्रहालयः
• पेञ्च इत्यस्थं राष्ट्रियोद्यानम्, व्याघ्रप्रकल्पः च
• रमण-विज्ञानकेन्द्रम्
• मध्यवर्ती-सङ्ग्रहालयः(अजब बङ्गला)
• नेरो-गेज-रेलयान-सङ्ग्रहालयः
• गङ्गावतरणप्रतिमा
• राष्ट्रियस्वयंसेवकसङ्घस्य मुख्यालयः

• सर्वकार-सङ्केतस्थलम्
• नागपुर-महानगरपालिका-सङ्केतस्थलम् Archived २०१४-०२-०९ at the Wayback Machine
• मराठी-विश्वकोशः
• मण्डलप्रशासन-सङ्केतस्थलम्