پرازيتيزم

پرازيتيزم د انواعو تر منځ نژدې اړيکه ده، چېرې چې يو موجود چې هغه پرازيت دی، په يو بل ژوندي موجود يا د هغې په دننه کې ژوند کوي، کوربه ته يو څه زيان رسوي او د جوړښت له اړخه له دې ډول ژوند سره برابريږي. خځنده پېژندونکی «اي.او.ويلسن» د پرازيتو ځانګړتياوې په دې ډول بیان کړې  دي چې: «هغه ښکاريان دي چې له يو څخه په کمو واحدونو کې خپل ښکار خوري». په پرازيتو کې د يوې حجرې لرونکي «پروټوزونونه» (يو حجروي ژوي) شامل دي، لکه د ملريا لاملونه، ويده ناروغۍ او اميبي پېچ، د ګېډي د چينجي، سپږې، غوماشي او وينه څښونکی شاپرک، چڼاسکې، لکه: د شاتو چڼاسکې او د بدن سپوڼی او بوټي، لکه: «ميسليټوس، ډور او برومريپس» (دا درې ډوله بوټي دي چې په نورو بوټو پراته او شنه وي، لکه جړۍ چې ژيړ رنګه تار دي او دروړنګ).

د کوربه ژویو د استثمار لپاره شپږ سترې پرازيتي لارې چارې شته چې دا دي: پرازيتي خصي کول، نېغ په نېغه د پرازيتو لېږد (د اړيکې په مټ)، د تغذيې له لارې لېږدلي پرازيت (يعنې خوړل شوي)، د لېږدونکي له لارې لېږدلي پرازيت، پارازيټويډيزم او «مايکروپريډيشن» (یعنې کوچني ژوي په نورو کې ژوندي پايدل او له هغوی خوراک کول). د ډلبندۍ يو ستر محور يې تر بريد لاندې راتللو اړوند دی: يو اندوپرازيت د کوربه د جسم په داخل کې ژوند کوي؛ يو اکټوپرازيت بهر ژوند کوي يعنې د کوربه په سطحه باندې.

د ښکار په څېر، پرازيتيزم هم يوه مصرف کوونکې سرچينې تعامل دی، خو د ښکاريانو په خلاف، پرازيتونه له «پرازيتويدونو» پرته عموماً د دوی له کوربنو څخه ډېر کوچني وي، دوی نه وژني او ډېر ځله په خپلو کوربنو باندې دپاسه يا يې په داخل کې د اوږدې مودې لپاره ژوند کوي. د ژويو پرازيتونه زيات تخصصي دي او د دوی د کوربنو په نسبت په تېزۍ سره بيا توليديږي. په کلاسيکو بېلګو کې يې د ملا تير لرونکو کوربنو او ګېډې چينجيو تر منځ تعامل، د بدني چينجيو، د ملريا د لامل ګرځېدو پلازموډيوم انواع او ورږې شاملې دي.

پرازيتونه د عمومي يا تخصصي ناروغۍ پېژندنې له لارې د کوربه روغوالی کموي، له پرازيتي ويجاړولو نيولې بيا د کوربه د چلند تر سمولو پورې. پرازيت خپله د کوربه د ژوندي پاتې کېدو د اړتياوو د سرچينو څخه په ګټې اخستنې سره خپل ښه والي ته وده ورکوي، په ځانګړي دول د دوی له لارې په تغذیه کېدو سره او همدا راز د دويم لاس (ثانوي) کوربنو په کارولو سره، تر څو له يو حتمي (لومړنی) کوربه څخه بل کوربه ته د دوی په انتقال کې مرسته وکړي. که څه هم پرازيتيزم ډېر ځله روښانه وي، بيا هم دا د انواعو تر منځ د تعاملاتو د لړۍ يوه برخه ده، د پرازيتيزم له لارې په ښکار، د تکامل له لارې دوه اړخيزوالي (هغه دوه اړخيز تعامل چې دواړو ته ګټه رسوي) او په ځینو فونګي کې په «ساپروفايټيک» بدليږي.

د لرغوني مصر، يونان او روم له وختونو راهيسې خلکو د ګردو چينجيو او د ګېډې د اوږدو چينجيو په څېر پرازيت پېژندلي دي. په لومړيو مودرنو زمانو کې « Antonie van Leeuwenhoek» په ۱۶۱۸ز کال کې په خپل مايکروسکوپ « Giardia lamblia» ليدلي وو، په داسې حال کې چې « Francesco Redi» د پسه د ينې د فلکس او ټيکس (یو ډول ګونګټې) په ګډون داخلي او بهرني پرازيتونه ليدلي وو. په نولسمه پېړۍ کې نوې پرازيت پېژندنې وده وکړه. په انساني کلتور کې، پرازتيزم منفي معناوې لري. د دې کارونه د «جوناتن سويفټ» په ۱۷۳۳ز کال کې د « On Poetry: A Rhapsody» په نوم د هغه په نظم کې د طنز په ډول شوې وه، په کوم کې چې د شاعرانو پرتله د «هايپر پارسيټيکل» «چينجي» (ډېر پرازيتي خځنده) سره شوې وه. په افسانو کې، د «برام سټوکر» د ۱۸۹۷ز کال په ډېر وېرونکي «ګوتيک» افسانه ناول کې! ډراکولا او د هغه ډېر وروستي موافقين د وينه څښونکي پرازيتونو په توګه ښودل شوي وو. د «ريډلي سکاټ» د ۱۹۷۹ز کال د « Alien» په نوم فلم د هغه د ډېرو خيالي کارونو څخه يو و، په کوم کې چې د بهرنيو پرازيتونو انواع ښودل شوي وو.

په لومړي ځل په ۱۵۳۹ز کال کې په انګليسي کې کارول شوی ټکی پرازيت د منځنيو پېړيو فرانسوي ژبې له « parasite» ټکې څخه اخستل شوی چې د لاتيني ژبې له « parasitus» ټکي اشتقاق دی، کوم چې د يوناني ژبې څخه په دې « παράσιτος» (parasitos) ډول لاتيني شوی دی چې معنا يې ده «هغه چې د بل چا په مېز خوراک کوي»، او دا چې « παρά» (para)، «تر څنګ، په واسطه» + σῖτος (sitos)، «غنم»، او بیا «خوراک». د دې سره اړوند د انګليسي ژبې پرازيتيزم ټکی په ۱۶۱۱ز کال کې په انګليسي ژبه کې راڅرګند شوی دی.

بنسټيز تصورات

پرازيتيزم د «ګډژوندي» يو ډول دی، کوم چې د پرازيت او کوربه ترمنځ د اوږدې مودې دايمي بيالوژيکي تعامل دی. د «ساپروټروپس» په خلاف، پرازيتونه په ژونديو کوربنو خوراک کوي، خو د بېلګې په ډول د «فونګي» په څېر ځینې پرازيتونه شونې ده په هغو کوربنو هم ژوندي پاتې شي چې دوی وژلي وي. د ګډژوندون او دوه اړخيزوالي په خلاف، پرازيتي اړيکه کوربه ته زيان رسوي، يا له دې لارې چې په هغه باندې خوراک کوي، يا لکه د کولمو د پرازيتونو په حالت کې، د هغه ځينې خوراک خپله خوري. له دې امله چې پرازيتونه له نورو انواعو سره هم تعامل کوي، شونې ده چې دوی په اسانۍ سره د «پيتوجينونو» د لېږدونکي په توګه کار وکړي او په دې ډول د ناروغيو لامل وګرځي. د تعريف تر مخې ښکاري يو ګډژوندی (ګډ ژوندی هغه ژوندي موجودات چې سره يو په متکي او ګډ ژوند کوي) نه دی، ځکه چې اړيکه او تعامل يې لنډ وي، خو د ژونديو ماهر «اي.او: ويلسن» پرازيت داسې تعريف کړي چې «هغه ښکاريان دي چې له يو څخه په کمو واحدونو کې خپل ښکار خوري».

په دې ډګر کې ډېرې شونې لارې چارې شته. د پرازيتونو ډلبندي کوونکي پرازيتونه، د دوی له کوربنو سره د دوی د تعامل او د دوی د ژوند د جريان پر بنسټ په يو لړ رانغښتونکو طرحو کې ډلبندي کوي، کومې چې کله کله ډېر پېچلي وي. یو لازمي پرازيت په بشپړ ډول په خپل کوربه تکيه کوي، څو د خپل ژوند جريان بشپړ کړ، په داسې حال کې چې اختياري پرازيت دا خاصيت نه لري. هغه پرازيتونه چې د ژوند په جريان کې يې يوازې يو کوربه رانغښتي وي «نېغ په نېغه» بلل کېږي، هغه چې حتمي کوربه لري (کله چې د جنسي اړيکې له لارې پرازيتونه بيا توليديږي) او لږ تر لږه يو منځنی کوربه لري هغه «غېر مستقيم» بلل کېږي. یو اندوپرازيت د کوربه د بدن په داخل کې ژوند کوي؛ یو اکټوپرازيت بهر ژوند کوي، يعنې د کوربه په سطحه. ميسوپرازيت –د بېلګې په ډول کوپيکوډونه – د کوربه د بدن په يو سوري کې ننوځي او تر يو حده هلته ځای پر ځای کېږي. شونې ده چې ځېنې پرازيتونه عام وي چې د ډېرو کوربنو څخه تغذيه کېږي، خو ډېری پرازيتونه او د «پروټوزونونو» اغلب يې او هغه چينجي چې ژوي په پرازيتو اخته کوي، ډېر خاص او په ځانګړي ډول د کوربه پورې مخصوص دي. د پرازيتونو يو ډېر لومړی، عملي وېش پرازيتونه په مايکروپرازيت او ميکرو پرازيت ويشلي دي. دا هر يو يوه رياضیاتي نمونه لري، تر څو د کوربه – پرازيتي ډلو د نفوس د خوځښت تحليل وکړای شي. مايکرو اورګانيزمز (کوچني ژوندي موجودات) او وايرسونه، کوم چې په کوربه کې بيا توليديږي او د خپل ژوند جريان بشپړولای شي، هغه د مايکرو پرازيت په نوم پېژندل کېږي. ميکرو پرازيت ګڼ حجروي ژوندي موجودات دي، کوم چې د خپل ژوند جريان له کوربه څخه بهر يا د کوربه په بدن بیا توليد او خپل ژوند جريان بشپړولای شي.

د پرازيتيزم د ډولونو په اړه ډېر فکر د ژویو د ځمکنيو ژويو د پرازيتو په اړه متمرکز دی، لکه «هيلمينتس» (چينجي). هغه چې په نورو چاپېريالونو کې او د نورو کوربنو سره ورته تګلارې لري. د بېلګې په ډول، شونې ده چې  خرطومي مارماهي یو اختياري اينډوپرازيت (داخلي پرازيت) وي (دا معنا چې نيمه پرازیت دی) چې د فرصت پيدا کولو په ډول سره په ناروغه او مړو کېدونکو کې سوري کوی او خوري يې. د بوټو خوړونکي خځنده لکه د پوستکي خځنده، سپږۍ او کوچني خځنده له اکتوپرازيت سره نژدې ورته والی لري، په غټو بوټو بريد کوي؛ دوی د باکترياوو، فونګي او وايرسونو د لېږدونکي په توګه کار کوي، کوم چې د بوټو د ناروغۍ لامل ګرځي. یو ښځینه خوړونکي خځنده ګان حرکت نه شي کولای، دوی لازمي پرازيتونه دي او د تل لپاره د خپلو کوربنو پورې نښتي وي.

يو ممکن کوربه د پېژندلو او تر هغې پورې د رسېدو لپاره چې يو پرازيت له کومو حسي معلوماتو کار اخلي، دا د «کوربه اشارې» په نوم پېژندل کېږي. د بېلګې په ډول په داسې اشارو کې لړزه، وتونکي کاربن ډای اکسايډ، د پوستکي بد بوی، د لیدلو او تودوخې نښې او نمي شامل دي. د بېلګې په ډول ممکنه کوربنو ته د رسېدو لپاره پرازيتي بوټي کولای شي رڼا، د کوربه فيزيو کيمسټري او د بړاسونو څخه کار واخلي.

بنسټيزې تګلارې

شپږبنسټيزې تګلارې شته چې نومونه يې دا دي: پرازيتي له منځه وړل؛ نېغ په نېغه لېږدول شوي پرازيت؛ د تغذيې له لارې لېږدېدلي پرازيت؛ د پراسيټوډيوم لېږدونکي په مټ لېږدېدلي پرازيت؛ او مايکروپريډيشن. دا په هغو پرازيتونو عملي کېږي چې کوربانه يې بوټي يا ژوي وي. دا تګلارې د تطبيقي څوکو استازولي کوي؛ منځنۍ تګلارې هم شونې دی، خو په ډېرو مختلفو ډلو کې ژوندي موجودات په پرله پسې دول له دې شپږو سره سمون خوري، کوم چې د تکاملي نظره پايدونکي دي.