د افغانستان پېښليک

په ياده سيمه کې د نورو هېوادونو، په عمومي توګه له پاکستان، هندوستان، ايران، تاجکستان، ترکمنستان او اوزبیکستان سره د افغانستان تاريخ تړلی دی. اوسمهال د هغې سيمې ثبت تاريخ، چې اوس د افغانستان په نوم يادېږي، له ميلاد مخکې تر پنځه زره کاله پورې رسېږي، کله چې دا سيمه د هخامنشي سترواکۍ تر واک لاندې وه، خو بيا هم شواهد ښيي چې، په دې ځمکه کې له ۳۰۰۰ نه تر ۲۰۰۰ ميلاد مخکې کلونو پورې ښاري کلتورشتون لاره. د باختر تاريخ، له ميلاد مخکې ۲۵۰۰ کاله پورې رسېږي. د سیند مدنيت، د افغانستان په شمال کې ډېرو برخو پورې غځېدلی و. لوی سکندر او مقدوني پوځ د هخامنشي سترواکۍ پر مهال او د «ګوګامالا» جګړې په وخت کې، له ميلاد مخکې ۳۳۰ کال کې اوسني افغانستان ته را رسېدلی و. له هغه را وروسته، ډېرو سترواکيو په افغانستان کې پلازمېنې جوړې کړې، لکه: يونانو- باختري، کوشانيانو، هندو- ساساني، کابل شاهانو، صفاريانو، سامانيانو، غزنويانو، غوريانو، کورتيانو، تيموريانو، هوتکيانو او درانيان په کې شامل دي.

پېښليک
د اسلام نه دمخه پېر
د هخامنشيانو پېر (550-330 BC)
د سلوکيان پېر (330-150 BC)
د يوناني-باختر پېر (256-125 BC)
سکائيان (145 BC - )
کوشانيان (30 CE - 248 CE)
ساسانيان (248 - 410)
کیداریان (320-465)
هفتاليان (410-557)
ساسانيان (224-579)
کابل‌شاهان (565-670)
اسلامي پېر
د اميه خلافت (661-750)
د عباسي خلافت (750-821)
طاهريان (821-873)
صفاريان (863-900)
سامانيان (875-999)
غزنويان (963-1187)
سلجوقيان (1037-1194)
خوارزمشاهيان (1077-1231)
غوريان (1149-1212)
ايلخانيان (1258-1353)
تېموريان (1370-1506)
مغولان (1501-1738)
صفويان (1510-1709)
هوتکيان (1709-1738)
افشاريان (1738-1747)
د درانيانو سلطنت (1747-1823)
امارت (1823-1926)
پاچايي نظام (1926-1973)
جمهوري نظام (1973-1978)
ولسواکي جمهوريت (1978-1992)
اسلامي رياست (1992-1996)
اسلامي امارات (1996-2001)
اسلامي جمهوريت (2001-)
د افغانستان کورنۍ جګړه
1979–1989
1989–1992
1992–1996
1996–2001
2001–present

افغانستان، یعنې «د افغانانو ځمکه»، چې د تاريخ په اوږدو کې يې يو مهم موقعيت درلود او اوس یې هم لري. دا سيمه، «د هندوستان، په مرکزي اسيا کې د ورېښمو د لرغونې لارې، له لويديځې اسيا او اروپا، چې له مديترانې څخه يې د چين پر لور سوداګري کوله»، دروازه بلل کېږي. په ډېرو سوداګريزو او د تګ را تګ لارو پروت افغانستان، د مرکزي اسيا څلور لارې بلل کېدای شي، ځکه چې له منځني ختيځ څخه لارې، د سیند له درې څخه د هندوکش په غرونو کې له لارو، له لرې ختيځ څخه د تاريم له حوضې او د ايروايشيا په ګاونډيو ډګرونو کې يو له بل سره نښلي.

د دې ځای د يوې ډلې خلکو له خوا آریاني ژبو ته وده ورکړل شوې وه، پښتون قوم په افغانستان کې پښتو ژبه وايي چې دا هم يوه ختيځه آریاني ژبه ده. «ايلينا اي. کويزمينا» په دې باور ده چې، په آریاني ژبه خبرې کوونکي، د افغانستان د کوچيانو کېږدیو د ژېړو په زمانه کې، د ايروايشيا د ډګریز کمربند له خامو او سطحې کورونو څخه وده موندلې وه.

د اسلامي پوځونو له خوا د افغانستان تر نيول کېدو وروسته، د دې هېواد کلتور بدل شو او له اسلام څخه مخکې د دې هېواد زردشتي، بودايي او هندي پړاوونه له منځه تللي دي.

د اسلامي پوځ له خوا د افغانستان فتحې، د سيمې پر کلتور او دين ژور اغېز وکړ. اسلامي واکمنو کورنیو، لکه: طاهريانو، صفاريانو، غزنويانو، سامانيانو او غوريانو، له افغانستان څخه راپورته شوې، په مرکزي اسيا او په ځانګړي ډول په لوی خراسان کې يې واکمني وکړه او د هند د نیمې لويې وچې شمال اسلامي کېدو ته يې لاره هواره کړه، چې اوس د پاکستان په نوم پېژندل کېږي.

ميرويس هوتک( میرویس نیکه) او ورپسې احمد شاه دراني( احمدشاه بابا)  او د افغانستان قبيلې لکه: پښتانه، تاجکان، هزاره ګان، ترکمنان او اوزبکان تر يوه توغ( بیرغ) لاندې سره يو لاس کړل او د اتلسمې زېږدېزې پېړۍ په لومړيو کې يې، د افغانستان امارت بنسټ کېښود. په افغانستان کې زيات او بېلا بېل خلک اوسېږي، لکه: پښتانه، تاجکان، هزاره ګان، اوزبکان، ترکمنان، قزلباش، ايماق، پشيان، بلوڅان، پاميريان، نورستانيان او ....

په ۱۹۶۶ز کال کې، د «لویس دوپري» او نورو له لوري، د «کور درې» په اړوندو برخو کې له تاريخ څخه مخکې سيمو د کېندنو پر مهال، چېرې چې ۸۰۰ ډبرين وسايل او د نياندرتال د ښي اړخ هډوکي يوه ټوټه وموندل شوه، د دې ښودنه کوي چې، په اوسني افغانستان کې لومړيو انسانانو شا او خوا ۵۲۰۰۰ کاله مخکې ژوند کړی. يو غار چې د «کارا کمر» په نامه يادېږی، په هغه کې د لوړډبرين عصر څوارلس د کاربون ټوټې موندل شوې، چې ۳۴۰۰۰ کاله پخوانۍ دي. په افغانستان کې د بزګرانو ټولنې، د نړۍ له پخوانيو بزګرانو نه دي. دا نمونې د دې ښودنه کوي چې، اصلي استوګن خلک کوچني کروندګر او شپانه وو، چې ممکن په قبيلو وېشل شوي وو او کوچنۍ پاچهۍ يې لرلې، چې په بېلا بېلو وختو کې جوړېدې او ړنګېدې. شونې ده چې، د ښارونو جوړېدل، له ميلاد ۳۰۰۰ کاله مخکې پيل شوي وو. په سيمه کې زردشتي مذهب، پياوړی او غالب و، ان دا چې، د اوسني افغان جنتري(تقويم) د مياشتو نومونه هم، د زردشتي مذهب د اغېز څرګندونه کوي. د بودايي او هندو مذهب په څېر نورو مذهبونو، وروسته وده وکړه او په سيمه کې يې ژور اغېز پرېښود. ګندهارا، له ويدي پړاو څخه يوه لرغونې پاچهي ده، چې پلازمېنې يې د هندوکش او سليمان غرونو تر منځ موقعيت درلود، سره له دې چې، د اوسني وخت کندهار او د لرغونې زمانې ګندهارا، له جغرافيايي پلوه، يو نه دي.  

د دې سيمې لومړي اوسېدونکي، له ميلاد نږدې ۳۰۰۰ کاله مخکې، له ګاونډيو مدنيتونو سره د کلتور او سوداګرۍ له لارې تړلي وو، لکه: د جيرفت، د سيلک تپه او سیند درې تمدنونه. شونې ده چې، ښاري تمدن له ميلاد مخکې ۳۰۰۰ کلونو په لومړيو کې پيل شوی وی او شونې ده چې، د مونډيګک په نوم لومړی ښار (اوس له کندهار سره نژدې موقعيت لري) د سيند درې مدنيت يوه مستعمره وه. لومړي پېژندل شوي خلک يې هندي-ايرانيان بولي، خو اټکل کېږي چې، دوی له ميلاد نه مخکې ۳۰۰۰ کال څخه تر ۱۵۰۰ کال پورې دغې سيمې ته رسېدلي دي.

د سیند درې تمدن

د سیند درې مدنيت د ژیړو د عصر تمدن و (له ميلاد مخکې ۳۳۰۰ – ۱۳۰۰، چې له ميلاد مخکې له ۲۶۰۰ څخه تر ۱۹۰۰ ز کال پورې بلوغ ته رسېدلی دی)، دا مدنيت داوسني پاکستان له شمال لويديځ څخه د اوسني هندوستان تر شمال لويديځ او د اوسني افغانستان تر شمال ختيځ پورې خپور و. د سیند درې يوه سوداګريزه مستعمره، د آمو سيند په څنډه کې د شمالي افغانستان په «شورتوګای» سيمه کې موندل شوې. له شورتوګای پرته، مونډيګک يو بل پېژندل شوی ځای دی. په افغانستان کې د سیند درې مدنيت، نورې کوچنۍ سيمې هم موندل شوې دي.

باختر – مارګيانا

د باختر- مارګيانا د  لرغون پېژندنې ټولګه، له ميلاد مخکې له شا او خوا ۲۲۰۰ نه تر ۱۷۰۰ کلونو پورې وپېژندل شوه. د بلخ ښار بنسټ په نږدې همدې وخت کې اېښودل شوی و (شا او خوا له ميلاد مخکې له  ۲۰۰۰ څخه تر ۱۵۰۰) پورې.

ګندهارا پاچهي (له میلاد مخکې ۱۵۰۰ – ۵۳۵)

د ګندهارا سيمه، د پېښور درې او سوات د سيند درې تر منځ موقعیت درلود، که څه هم د «لویې ګندهارا» کلتوري اغېز، د سیند له سيند څخه ورهاخوا د «پوټوهار» په لوړو کې تر ټيکسلا او لويديځ ته په افغانستان کې تر کابل او باميان درې او شمال لور ته د قراقرم تر پولو هم خپور شوی و.

د کامبوجا پاچهي (له ميلاد مخکې ۱۲۰۰ – ۲۹۹)

د کامبوجا اشوکان يوه آریاني(نورستاني) ډله وه، چې په هندوکش کې يې ژوند او واکمني کوله.شونې ده چې د کامبوجا يوه پلازمېنه راجاپوره (اوسنی راجوري) وه، په داسې حال کې چې، اصلي مرکزي پلازمېنه يې کاپيسي (اوسنۍ کاپيسا) وه. د کامبوجا سيمه په ډېرو پړاوونو کې وپاېده او وده يې وکړه. د ويدي «ماهاجاناپاډي) عصر، له سنسکريتي متونو څخه تر زردشتي او بودايي پړاو پورې، چې په سپېڅلو پالي متنونو کې يې يادونه شوې. په بودايي رواياتو کې د «کاپسیي» په نامه د دې سيمې يادونه شوې. د کامبوجا وروستۍ يادونه، د لسمې پېړۍ په پای کې شوې، کله چې دوی په هندوستان بريد وکړ او د کامبوجا-پالا واکمنه لړۍ يې رامنځ ته کړه.

کله چې لوی سکندر په مرکزي اسيا بريد وکړ، کمبوجا له هغه سره په ټکر کې ښکېل شو. مقدوني فاتح د «داريوش» له چمتووالي څخه لنډ مخ واړاوه او د هخامنشي سترواکۍ له نيولو وروسته يې، د اوسني ختيځ افغانستان او لویديځ پاکستان پر لور يرغل وکړ. په دې ځای کې ،هغه د کمبوجا اسپوسيو او اساکينيو قبيلو له خوا له مقاومت سره مخامخ شو. د هندوکش په سيمه کې، چېرته چې کمبوجا اوسېده، ګڼې واکمنۍ تېرې شوي، لکه: ويدي ماهاجاناپاډا، پاليي کاپيسي، هندو-يوناني، کوشاني، ګندهارا تر پاريستان(Gandharans to Paristan) پورې او اوسمهال د پاکستان او ختيځ افغانستان تر منځ وېشل شوې ده.

د سند د دري تمدن