هستوي وسلې

د بم دواړه ډولونه د مادې له کمې اندازې نه په غټه پيمانه ځواک خوشې کوي.

چاودېدونکي (اتومي) بم لومړۍ ازموينې د نږدې  ۲۰۰۰۰ ټنه TNT (84 TJ) سره برابرې اندازې ځواک خوشې کړی و. د لومړي حرارتي هستوي بم (هايدروجن) ازموينې نږدې د لس ميليونه ټنه ټي.ان.ټي (42 PJ) له اندازې سره برابره انرژي خوشې کړې وه. د هستوي بمونو توليد، د لس ټنه TNT (the W54) او پنځوس ميګاټنه Tsar Bomba ترمنځ دی. د حرارتي هستوي وسلو وزن، له ۲۴۰۰ پاونډه (۱۱۰۰ کيلو ګرامه) نه يو څه زيات دی او کولای شي، چې يو اعشاريه دوه ميليونه ټنه ټي.ان.ټي (5.0 PJ) سره برابره انرژي توليد کړي.  

يوه هستوي وسيله، چې د يوه عادي بم نه ډېره ستره نه وي، کولای شي په چاودنې سره ټول ښار ويجاړ کړي. له دې امله چې دا د ډله ييزې ويجاړۍ وسلې دي، د نړيوالو اړيکو تګلارې د هستوي وسلو پراختيا ته ځانګړې پاملرنه کړي. د دويمې نړيوالې جګړې پر مهال، په ۱۹۴۵ز کال کې متحده ايالاتو د جاپان په دووښارونو هر يوه هيروشيما او ناګاساکي، دوه ځلې له هستوي وسلو کار اخیستی دی.

هستوي وسلې يوازې دوه ځلې په جګړو کې کارول شوې دي، دواړه ځلې د دويمې نړيوالې جګړې د پای په شېبو کې د متحده ايالاتو له خوا د جاپان په وړاندې. د ۱۹۴۵ز کال د اګست په شپږمه نېټه، د متحده ايالاتو د پوځ هوايي ځواکونو د جاپان په هيروشيما ښار ټوپک ته ورته چاودېدونکی بم چې د «کوچني هلک» مستعار نوم ورکړل شوی و، وچاوداوه. درې ورځې وروسته د اګست په نهمه نېټه، د متحده ايالاتو د پوځ هوايي ځواک يو پاټونيمي له داخله چاودېدونکې بڼې چاودېدونکی بم چې د «چاغ سړي» مستعار نوم ورکړل شوی و، د چاپان د نګاساکي پر ښار وچاوداوه. دا بمبارۍ د زيانونو لامل وګرځېده، چې په پايله کې يې نږدې دوه سوه زره ملکيان او پوځيان ووژل شول. د دې بمبارۍ اخلاق او د جاپان په تسليمۍ کې د هغې برخه د بحث موضوع ده.

د هيروشيما او نګاساکي پر ښارونو له بمباريو وروسته، د ازموينې او ښودنې په موخه هستوي وسلې له دوه زره ځله نه زياتې چاودول شوې دي. دا ډول وسلې يوازې څو هېوادونه لري يا پرې شک کېږي چې د دې وسلو تر لاسه کولو هڅه کوي. هغه هېوادونه چې هستوي وسلې يې يا چاودولي او د دې وسلو لرل يې منلي دي (د لومړۍ ازموينې د تاريخ پر بنسټ) متحده ايالات، شوروي اتحاد (چې د شوروي اتحاد ځای اتومي ځواک روسيې ونيو)، انګلستان، فرانسه، چين، هندوستان، پاکستان او شمالي کوريا دي. باور کېږي چې اسرائيل هستوي وسلې لري، خو په يوه قصدي مبهمه تګلاره کې، اسرائیل نه مني چې اتومي وسلې لري. المان، ايټاليا، بلجيم او هالنډ هغه هېوادونه دي، چې په شريکه هستوي وسلې لري. سويلي افريقا يوازینی هېواد دی چې په خپلواک ډول يې دا وسلې جوړې کړې، خو وروسته يې دا بهير پرېښود او هستوي وسلې يې له منځه يو وړې.

د هستوي وسلو د نه خپراوي تړون موخه دا ده، چې د هستوي وسلو خپرېدل کم کړي، خو د دې تړون اغېزمنتيا تر پوښتنې لاندې ده. تر نن ورځې پورې د وسلو نوي کول روان دي.

د هستوي وسلو دوه اساسي ډولونه شته: يو ډول هغه دی چې د خپلې انرژۍ ډېره برخه يوازې د هستوي عکس العملونو له چاودنې نه تر لاسه کوي او دويم يې هغه ډول دی چې د چاودنې غبرګونونه، د هستوي چاودنې د غبرګونونو د يو ځای کولو د پيلولو لپاره کاروي، کوم چې د ټولې وتونکې انرژۍ زياته برخه توليدوي.

چاودېدونکې وسلې

ټولې شته هستوي وسلې، د خپلې چاوديېدونکي انرژۍ ځينې برخې د هستوي چاودنو له غبرګونونو نه تر لاسه کوي. هغه وسلې چې چاودېدونکي توليد يې يوازې د چاودنې په غبرګونونو پورې تړلی وي، په عمومي ډول د اتومي بمونو يا اتوم بم په نامه پېژندل کېږي (لنډيز يې يوازې په دې ډول کېږي: A-bombs). له اوږدې مودې راهيسې ليدل شوي دي چې، دا د یوه ناسم نوم په توګه پېژندل شوی دی، ځکه چې د دوی انرژي د اتوم له هستې نه تر لاسه کېږي، کټ مټ د هايدروجني وسلو په څېر.

په چاودېدونکو وسلو کې، د چاودېدو وړ موادو حجم (غني شوي يورانيوم يا پلوټونيوم) په فوق بحراني حالت بدليږي، چې د هستوي ځنځيري غبرګونونو د چټکې ودې امکانات برابروي يا له دې لارې چې د فرعي کړکېچنو موادو يوه برخه په يوه بله برخه وولي (د ټوپک په ډول) يا په کيمياوي تيلو چلېدونکو چاودېدونکو توکو د لينزونو په کارولو سره د چاودېدونکو توکو د يوې فرعي بحراني کرې يا سلينډر په فشارولو سره. دویمه طريقه، د «چاودنې» لاره، د لومړۍ طريقې په پرتله ډېره پېچلې او ډېره اغېزناکه ده (کوچنۍ، کمه ډبله او د چاودنې وړ قیمتي تيلو ته اړتيا لري). 

د هستوي وسلو په ټولو طرحو کې يو مهم ګواښ دا دی، تر څو ډاډ حاصل شي، چې مخکې تر دې چې دا وسله خپله خپل ځان له منځه يوسي، بايد د سون د توکو مهمه برخه يې مصرف شي. د چاودېدونکي بم له خوا د خوشې کېدونکې انرژۍ اندازه، له يو ټن نه له کمې اندازې پيلېږي او بيا د TNT تر ۵۰۰۰۰۰ ټنه (۵۰۰ کيلو ټنه) پورې رسيېږي (4.2 to 2.1×106 GJ).  

د چاودنې هر ډول غبرګونونه، چاودېدونکي محصولات، يعنې د اتومي هستې پاتې شوني تولیدوي. د چاودنې ډېری توليدات يا په لوړه کچه رادیواکتيف (خو د لنډې مودې لپاره) وي يا په نسبي ډول راديواکتيف (خو د اوږدې مودې لپاره) وي او په همدې بنسټ، د راديواکټيف د ککړتيا يوه جدي بڼه ده. د چاودنې محصولات د هستوي اورښت د راديواکتيف اساسي برخې دي. د راديواکتيف بله سرچينه، د دې وسلې په مټ د توليد شويو نيوترينونو چاودنې دي. کله چې دا نيوترونونه په شا او خوا کې د نورو موادو له هستو سره جنګيږي، دا هستې په نورو ايزوتوبونو بدلوي، د دوی پياوړتيا بدلوي او له دوی نه راديواکتيف جوړوي.

د هستوي وسلو لپاره کارېدونکي تر ټولو عام چاودېدونکي توکي يورانيوم-۲۳۵ او پلاټونيوم-۲۳۹ دي. کم کارېدونکي يې يورانيوم-۲۳۳ دي. د هستوي چاودېدونکو لپاره نپتونيوم-۲۳۷ او د امريکيوم ځينې ايزوتوپونه هم شونې ده، د کارېدو وړ وي، خو دا نه ده روښانه شوې چې، دا توکي دې تر اوسه عملي شوی وي او په هستوي وسلو کې يې د دې ممکنه کارېدل تر بحث لاندې موضوع ده.

ترکيبي وسلې (هايدروجني وسلې)

د هستوي وسلې يو بل بنسټیز ډول د خپلې انرژۍ زياته برخه د هستوي امتزاج (ترکيب/يوځای کېدلو) له غبرګونونو نه توليدوي. دې ډول امتزاجي وسلو ته په عمومي توګه، د هستوي حرارتي وسلې په توګه يا په ډېر عام ډول هايدروجن بمونو (لنډيز يې په دې ډول دی: H-bombs) په نوم اشاره کېږي، ځکه چې دا ډول وسلې د هايدروجن د ایزوتوپونو (ډيوټريوم او ترټيوم) تر منځ په تعاملاتو متکي وي. دا ډول ټولې وسلې د خپلې انرژۍ مهمه برخه د چاودنې له غبرګونونو نه تر لاسه کوي، کوم چې د امتزاج د غبرګونونو د پيلولو لپاره کارول کېږي او شونې ده چې، د امتزاج غبرګونونه خپله د نورو چاودېدونکو غبرګونونو د رامنځ ته کولو لامل وګرځي.

يوازې شپږو هېوادونو؛ متحده ايالات، روسيې، انګلستان، چين، فرانسې او هندوستان د حرارتي هستوي وسلو ازموينې کړې دي. په دې اړه اختلاف شته چې، ايا هندوستان د يوه ريښتيني څو پړاويزې حرارتي هستوي وسلې چاودنه کړې که نه. د ۲۰۱۶ز کال په جنورۍ کې شمالي کوريا ادعا کړې وه چې، د حرارتي وسلې ازموینه يې کړې ده، خو دا ادعا هم اختلافي ده. د لومړۍ چاودنې وسلې په پرتله په بريا سره د حرارتي هستوي وسلې طرحه او عملي کول ډېر ستونزمن دي. نږدې ټولې هغه هستوي وسلې چې نن سبا په کار اچول کېږي، د حرارتي هستوي طرحه کاروي، ځکه چې دا ډول يې زيات اغېزناک دی.

د بي بي سي پښتو يوه څيړنيزه ليکنه