Filozofia Scholastyka: Metoda filozofowania

Ten artykuł dotyczy filozofii i teologii. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

• początkowo – nauka uprawiana na średniowiecznych uniwersytetach;
• następnie zaczął oznaczać nurty teologiczne i filozoficzne tam uprawiane, a także specyficzną metodę filozofowania (metodę scholastyczną). Od XIII wieku większość średniowiecznej filozofii miała charakter scholastyczny;
• w czasach renesansu scholastyka uzyskała pejoratywne znaczenie, bliskie sofistyce. Tym mianem oznaczano nadmiernie spekulatywną filozofię zajmującą się wydumanymi problemami.

W początkach średniowiecza słowo scholastyk oznaczało nauczyciela czy osobę wykształconą. Wraz z rozwojem szkolnictwa wyższego od XI w. powstała również osobna grupa osób stale związana z nauką. Nauka na średniowiecznych uniwersytetach polegała w głównej mierze na lekturze tekstów i dyskutowaniu o tych uznawanych za autorytatywne. Były to pisma chrześcijańskie (Pismo Święte, pisma Ojców Kościoła), a także niektóre teksty starożytne (np. dzieła Arystotelesa). Pisma te następnie były szczegółowo objaśniane i dyskutowane. Wypracowaną tam „metodę scholastyczną” charakteryzowało rozważanie argumentów za i przeciw, a także staranne budowanie aparatury pojęciowej, opartej na subtelnych dystynkcjach. Ten specyficzny system nauczania stał się źródłem różnych gatunków literatury filozoficznej, w szczególności summ, czy kwestii.

Z tej praktyki narodziła się scholastyka rozumiana jako uzasadnianie (racjonalizowanie) prawd wiary oraz uzgadnianie treści pism chrześcijańskich z pismami pogańskich filozofów (traktowanych jako prawdy rozumowe). Zgodnie z formułą Anzelma z Canterbury scholastyka była „wiarą szukającą rozumienia” (fides quaerens intellectum).

Z czasem scholastyka zaczęła oznaczać całokształt tego, co wykładano w szkołach i na uniwersytetach. Stąd scholastyczny charakter mają wszystkie niemal filozoficzne nurty dojrzałego i późnego średniowiecza (tomizm, augustianizm, skotyzm, ockhamizm). XIX-wieczny pogląd łączył ściśle scholastykę i średniowieczny arystotelizm. W świetle późniejszych badań ten pogląd okazał się błędny. Obok bowiem silnych wpływów arystotelejskich, bardzo ważne były też wpływy augustianizmu, neoplatonizmu, myśli islamskiej i żydowskiej.

Ukształtowanie się scholastyki w XII wieku i jej ścisłe związki ze szkolnictwem i uniwersytetami pociągnęły za sobą rosnącą potrzebę intelektualnego namysłu i próby racjonalnej argumentacji na rzecz twierdzeń religijnych. Spotkało się to z krytyką reformującego się ruchu monastycznego, na którego czele stali Bernard z Clairvaux, Suger i Piotr Czcigodny. Intelektualizmowi scholastyki przeciwstawiali oni duchowość naiwną, impulsywną i emocjonalną. Napięcie między scholastykami i irracjonalną duchowością monastyczną będzie się utrzymywało przez kolejne stulecia.

Zdecydowanie negatywna ocena scholastyki jest dziełem twórców renesansowych. Potraktowali scholastykę jako charakterystyczny dla średniowiecza nurt myśli i poddali ją całościowej krytyce. Dla filozofów renesansowych scholastyka sprowadzała się do dysput nad wydumanymi problemami, czy pojęciami. François Rabelais jako przykład tematu dysputy scholastycznej podawał „Czy chimera, unosząc się w próżni, może tworzyć intencje wtórne” (Utrum chimera bombinans in vacuo possit secundas intentiones formare).

Negatywne zdanie na temat scholastyki odnosiło się często do jej późnośredniowiecznej i renesansowej formy. Scholastyka zdegenerowała się wtedy, przeradzając się w czczą refleksję nad pojęciami. Ta negatywna ocena scholastyki obecna jest do teraz. Przykładowo Étienne Gilson przeciwstawił scholastyce prawdziwą filozofię: „każda doktryna godna miana filozofii wychodzi z konkretu i powraca do konkretu, każda natomiast scholastyka wychodzi z filozofii i powraca do filozofii. Filozofia musi wyrodzić się w scholastykę, gdy uczyni przedmiotem swych rozważań nie konkret istniejący, który powinna coraz gruntowniej zgłębiać, przenikać i wyjaśniać, ale gotowe sformułowania pewnych hipotez wyjaśniających, tak jakby same te formuły – a nie to, czego dotyczą, stanowiły rzeczywistość.”. Stąd pojęcie scholastyka jest niekiedy używane w znaczeniu „zdegenerowana filozofia”.

W drugiej połowie XIX wieku scholastyka odrodziła się w postaci neoscholastyki.

• Wczesna scholastyka (XII wiek)
  • Hugon ze św. Wiktora, kierownik szkoły w opactwie św. Wiktora, wiktorianów
  • Johann Roscelin
  • Gilbert de la Porrée, przedstawiciel szkoły z Chartres
  • Anzelm z Canterbury, nazywany ojcem scholastyki
  • Piotr Abelard
  • Piotr Lombard
  • Henryk z Gandawy
  • Robert Grosseteste

• Klasyczny okres rozwoju scholastyki (XIII wiek)
  • Aleksander z Hales, doctor irrefragibilis (niezłomny)
  • Piotr Auriol
  • Witelon
  • Święty Bonawentura, doctor seraphicus (seraficki)
  • Albert Wielki
  • Tomasz z Akwinu, doctor angelicus (anielski)
  • Roger Bacon, doctor mirabilis (cudowny)
  • Jan Duns Szkot, doctor subtilis (doktor subtelny)

• Późna scholastyka średniowieczna (XIV – XV wiek)
  • William Ockham, doctor invincibilis (niezwyciężony)
  • Mikołaj z Autrécourt
  • Jan Buridan
  • Jan Gerson
  • Rajmund Llull
  • Marsyliusz z Padwy

• Polska scholastyka
  • Mateusz z Krakowa

• Filozofia scholastyczna czasów odrodzenia i kontrreformacji:
  • Luis de Molina
  • Franciszek Suárez

• Neoscholastyka – odnowienie tomizmu w XIX i XX wieku
  • Désiré-Joseph Mercier
  • Jacques Maritain
  • Emmanuel Mounier
  • Jacek Woroniecki
  • Józef Maria Bocheński
  • Stefan Swieżawski
  • Mieczysław Krąpiec

• Étienne Gilson: Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu. Warszawa: PAX, 2003.
• Władysław Seńko: Jak rozumieć filozofię średniowieczną. Kęty: Antyk, 2001.
• Stefan Swieżawski: Dzieje europejskiej filozofii klasycznej. Warszawa – Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. ISBN 83-01-13188-8.