ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ: ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ

ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ پل کنجری
ਇਤਿਹਾਸਕ ਥਾਂ
ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ پل کنجری ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਥਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਦੇਖੋ ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ پل کنجری ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ پل کنجری (ਭਾਰਤ) ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਦੇਖੋ
ਗੁਣਕ: 31°38′N 74°33′E / 31.633°N 74.550°E / 31.633; 74.550
ਦੇਸ਼	ਭਾਰਤ
ਰਾਜ	ਪੰਜਾਬ
ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ	ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਮੇਤ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਲਈ ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅਰੋੜਾ ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੱਕ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੁਣ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਦੋਵਾਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ 1965 ਅਤੇ 1971 ਵਿਚ ਇਸ 'ਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਖੇਤਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੰਧੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨ੍ਰਿਤਕੀ ਮੋਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ’ਤੇ ਪੁਲ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿੰਡ ‘ਗ਼ਰਜ਼ਪੁਰ’ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ’ ਪੈ ਗਿਆ। ਪੁਲ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ-ਲਾਹੌਰ ਦਰਮਿਆਨ ਵਸਿਆ ਇਹ ਪਿੰਡ ਘੁੱਗ ਵਸਦਾ ਨਗਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਮੁਲਕ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤਰਫ਼ੋਂ ਹੋਏ ਕਬਾਇਲੀ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਦਾ ਪੁਲ ਉੱਜੜ ਗਿਆ।

"ਮੋਰਾਂ" ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਮੱਖਣਪੁਰਾ ਦੀ ਇੱਕ ਡਾਂਸਰ ਸੀ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਨਾਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਸ ਨੇ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਨਹਿਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜੋ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸ਼ਾਲੀਮਾਰ ਬਾਗਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਬਣਵਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਨਹਿਰ ’ਤੇ ਕੋਈ ਪੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਨਹਿਰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਮੋਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਗੁਆ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਭੇਂਟ ਨੂੰ ਗੁਆਉਣ ਕਰ ਕੇ, ਉਸ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਘਟਨਾ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਨਹਿਰ ’ਤੇ ਪੁਲ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਨੱਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ "ਕੰਜਰੀ" ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੋਰਾਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪੁਲ ਨੂੰ "ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ" ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

 

 

 

ਹੁਣ, ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯਾਦਗਾਰ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਮੰਤਰਾਲੇ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੁਆਰਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਸਜਿਦ, ਮੰਦਿਰ, ਬਾਰਾਂਦਰੀ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕੀਤੀ ਗਈ।

ਯਾਦਗਾਰ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਇੱਟਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਿਰ ਹੈ। ਮੰਦਰ ਦੀ ਛੱਤ ਅਤੇ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਰੈਸਕੋ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਜੋ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਫਿੱਕਾ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ।

ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਪਾਣੀ ਲਈ ਇੱਕ ਸੋਮਾ (ਤਲਾਅ) ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸਰੋਵਰ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਤਲਾਅ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨੇੜਲੀ ਨਹਿਰ ਤੋਂ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਢੱਕਣ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਵੱਖਰੀ ਢਲਾਣ ਹੈ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਘਰ ਬਾਰਾਂਦਰੀ (12 ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਵਾਲਾ ਘਰ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲਗਭਗ ਖੰਡਰ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ ਨੂੰ 1965 ਅਤੇ 1971 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਜੰਗਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੰਧੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

17 ਅਤੇ 18 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ, 2 ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ ਪਿੰਡ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਐਲ/ਨਾਇਕ ਸ਼ੰਗਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੋ ਮਸ਼ੀਨਗਨ ਪੋਸਟਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸ਼ੰਗਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਈਨਫੀਲਡ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਇਕ ਚੌਕੀ 'ਤੇ ਗ੍ਰਨੇਡ ਸੁੱਟਿਆ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਦੂਜੀ ਬੰਦੂਕ ਨੂੰ ਚਾਰਜ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੂਫੋਲ ਉੱਤੇ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸਨੇ ਬੰਦੂਕ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਕਾਬਜ਼ਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਖੋਹ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦੂਕ ਲੈ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਘਾਤਕ ਫਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਬੰਦੂਕ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਡਿੱਗ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਮਹਾਂਵੀਰ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀਆਂ ਨੇ 43 ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇੱਕ ਕੰਪਨੀ ਅਤੇ 15 ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ 15 ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ 43 ਪੰਜਾਬ ਦੇ 1 ਅਫਸਰ ਅਤੇ 8 ਓਆਰਜ਼ ਅਤੇ 15 ਪੰਜਾਬ ਦੇ 4 ਓਆਰਜ਼ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ ਰੋਜ਼-ਮੱਰਾ ਦੀ ਮਸਰੂਫ਼ੀਅਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨ੍ਰਿਤਕੀ ਮੋਰਾਂ ਦਾ ਮੁਜਰਾ ਦੇਖਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਮਿਆਨੇ, ਚਾਨਣੀਆਂ, ਛੌਲਦਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਤੰਬੂ-ਕਨਾਤਾਂ ਦੀ ਸੱਜ-ਧੱਜ ਅੱਖਾਂ ਚੁੰਧਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਖਾਂ ਅਤੇ ਜਗੀਰਾਂ ਵਾਲੇ…ਨਵਾਬਾਂ ਦੇ ਕੁੱਲੇ, ਜਨਾਬਾਂ ਦੀਆਂ ਤੁੱਰੇਦਾਰੀਆਂ। ਮੁਜਰਾ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੀਨੇ ਉੱਤੇ ਗਹਿਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਛੱਡ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀਆਂ ਤਮਾਮ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਸਫ਼ਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਮੋਰਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਤਿਆਗਣ ਵਾਲੇ ਮਸ਼ਵਰੇ ਜ਼ਹਿਰ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਸਰਦਾਰ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਵਰਗਾ ਜ਼ਹੀਨ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨਾਲ ਪੱਕਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਗੰਢਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੋਰਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਣਗਿਣਤ ਤੌਖ਼ਲੇ ਉੱਠਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 35 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਔਧਰ ਵਿਖੇ ਵਾਹਗਾ ਵਿਖੇ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਸਰਹੱਦ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਅਟਾਰੀ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਤਕਰੀਬਨ 500 ਗਜ਼ ਅੱਗੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਸੜਕ ਹੈ, ਜੋ ਮੋਡੇ (ਮੋਦੇ) ਰਾਹੀਂ ਪਿੰਡ ਅਟਲਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੋਡੇ (ਮੋਦੇ) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੜਕ ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ ਤੱਕ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਕਲਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ, ਮਨਵੀਨ ਕੌਰ ਸੰਧੂ ਨੇ "ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ" ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ "ਪੁਲ ਮੋਰਾਂ" ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਲੋੜ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਕੰਜਰੀ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਧੂ ਨੇ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕੰਜਰੀ ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸ਼ਬਦ ਕੰਚਨੀ (ਭਾਵ ਸੋਨੇ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋਇਆ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਿੜਿਆ ਹੋਇਆ) ਦਾ ਇੱਕ ਬਦਲਵਾਂ ਰੂਪ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਮੋਰਾਂ ਦਾ ਗੁਣ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਇਆ।

• ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ